Cywilizacja mykeńska

fresk mykeński

Cywilizacja mykeńska powstała na terenie dzisiejszej Grecji. Tworzyli ją Achajowie, jedno z greckich plemion. Najważniejszym jej ośrodkiem były Mykeny, stąd nazwa. Istniała ona w latach ok. 1600-1100 p.n.e.
  Achajowie ok. 1450 r.p.n.e. podbili Kretę, czym doprowadzili do upadku tamtejszej cywilizacji minojskiej. Przejęli oni jednak od niej wiele zdobyczy cywilizacyjnych. W oparciu o minojskie pismo linearne A, Achajowie stworzyli pismo linearne B, które było używano gł. do spraw administracyjnych. Sztuka mykeńska też była oparta przede wszystkim na sztuce minojskiej.
   Ludność cywilizacji mykeńskiej wznosiła pałace obronne, które były nie tylko ośrodkami władzy, ale taż kultury, rzemiosła i handlu. Każdym państwem-miastem rządził wanaks, a pomagał mu lawagetas. Był on właścicielem wszystkich ziem. Dlatego rolnicy mieli obowiązek uiszczać daninę. Władca był też jedynym odbiorcom wyrobów rzemieślniczych oraz miał monopol na handel zagraniczny. Eksportował on m.in. ceramikę, wyroby z brązu, oliwę i tkaniny. Importowano z kolei: miedź, cynę, złoto, srebro, kość słoniową i bursztyn.
   Achajowie podejmowali też dalekie wyprawy wojenne, w tym na Troję (opisuje ją "Illiada" Homera). Zakładali też kolonie na Cyprze, w Pamfilii (na południu Anatolii), czy na Rodos. Często dochodziło do walk między państwami pałacowymi. Ich celem było uzyskanie sławy i zwierzchnictwa. Wszystko zmieniło się ok. 1200 r.p.n.e. Wtedy to tzw. "Ludy morza" , o nieznanym pochodzeniu, doprowadziły do upadku imperium Hetytów oraz zrujnowania wielu ośrodków handlowych w Syrii. Spowodowało to przerwanie dostaw do Grecji. Zwłaszcza uciążliwy stał się niedobór cyny i miedzi, niezbędnych do wyrobu brązu. Wojny między państwami mykeńskimi stały się coraz bardziej brutalne i ich celem było zdobycie deficytowych towarów. Dochodziło do niszczenia i odbudowy miast oraz częstych zmian na tronie. Zamarł handel i rzemiosło. Wyludniły się Lakonia i Messenia (obydwie na południu Peloponezu). Sytuację tę próbowali wykorzystać Dorowie, inne greckie plemię. Zostali jednak odparci w 1150 i 1130 r.p.n.e. W końcu udało im się pokonać wanaksa Myken w ok. 1100 r.p.n.e. i osiedlili się na wyludnionym Peloponezie.
 
   

Hetyci

Hetyci to naród indoeropejski, zamieszkujący w czasach starożytnych Anatolię (dzisiejsza Turcja). Pojawili się oni tam ok. 2000 r.p.n.e. Przybyli przechodząc przez góry Kaukazu, lub przez cieśniną Bosfor lub Dardanele. Zamieszkali oni w krainie Hatti. Przyswoili język, wierzenia i zwyczaje autochtonów, tak dalece, że siebie zaczęli nazywać Hetytami.
   W początkach osadnictwa Hetyci podzieleni byli na wiele miast-państw. Z czasem jednak zaczęli podbijać sąsiednie miasta, aż ok. 1650 r.p.n.e. stworzyli silne państwo, obejmujące dużą część Anatolii. Jak większość cywilizacji, tak i hetycka miała swoje wzloty i upadki. W okresie swej świetności Hetyci panowali nad Anatolią, Syrią, Palestyną i północną Mezopotamią. W ok. 1190 r.p.n.e. ostatecznie imperium hetyckie upadło. Aż do 708 r.p.n.e. istniały późnohetyckie miasta-państwa.
     Na czele państwa stał labarna. Pełnił on funkcję króla, dowódcy wojsk, najwyższego sędziego i najwyższym kapłanem. W ważniejszych sprawach zwracał się z radą do pankus, czyli rady starszych. Pozycja władcy zależała od poparcia szlachty, co było zapewne przyczyną częstych zamachów stanu. Szczególną pozycję miała tawananna, czyli małżonka królewska. Miała prawo pieczętować dokumenty, a po śmierci męża przejmowała władzę jako koregentka.
   Prawodawstwo było, jak na tamte czasy, wyjątkowo rozwinięte. W przeciwieństwie do prawa babilońskiego, nie korzystało ono z zasady "oko za oko''. Częściej stosowano odszkodowania w ramach zadośćuczynienia.
   Hetyci na początku byli koczowniczym ludem pasterskim. Po osiedleniu się w Anatolii, stali się ludem rolniczym. Uprawiano zboża, winorośl, oliwki itp., hodowano zaś bydło, świnie i owce. Ważną gałęzią gospodarki było wydobycie miedzi (bardzo potrzebnej do wyrobu brązu) i jej eksport. Przed 1180 r.p.n.e. Hetyci poznali metodę obróbki żelaza. Ich rzemieślnicy zmonopolizowali wytwarzanie wyrobów z żelaza, gł. ozdoby i posągi.
    Sztuka hetycka była połączeniem sztuki ludów Hatti, Syryjczyków i Asyryjczyków, a w mniejszym stopniu Egipcjan i Fenicjan. Pismo hetyckie miało formę pisma klinowego, a potem hieroglifów. Religia Hetytów również powstała z wymieszania się elementów innych bliskowschodnich religii. Początkowo ograniczano się do stawiania steli  (symbolizujących bóstwo) w jaskiniach lub pod gołym niebem. Dopiero pod wpływem Hurytów, zaczęto budować świątynie. Do ważniejszych hetyckich bóstw zaliczają się:

• Taru: bóg chmur, deszczu i burz; najważniejszy bóg panteonu,
• Hebat: bogini płodności i piękności; małżonka Taru,
• Arma: bóg Księżyca,
• Istanu: bóg Słońca,
• Wurunkatte: bóg wojny,
• Perwa: bóg koni i patron władców.

   

Państwo starohetyckie

Państwo starohetyckie to starożytne państwo istniejące na terenie Anatolii w latach 1650-1380 p.n.e. Rządzone było przez wielkich króli z ludu Hetytów.

Rys historyczny:

• Hattusilis I panował w latach ok. 1650-1620 p.n.e. Początkowo panował w mieście Kussara. Podbił on pozostałe hetyckie miasta-państwa. Skonsolidował on państwo, które obejmowało większość Anatolii. Przeniósł też stolicę do Hattusy. Zaczął on ekspansję na tereny Syrii i Mezopotamii. 
• Mursilis I panował w latach ok. 1620-1590 p.n.e. Podbił Syrię, a potem Babilonię. Udało mu się też pokonać Hurytów. Został zamordowany w wyniku spisku.
• Hantilis panował w latach ok. 1590-1560 p.n.e. Za jego panowania rozpoczął się powolny upadek królestwa. Huryci odebrali mu Syrię. Poza tym coraz częściej dawali o sobie znać Kaszkowie, mieszkający w północno-zachodniej części Anatolii. W celu ochrony rozpoczęto fortyfikację stolicy Hattusy.
• za kolejnych władców królestwo utraciło kolejne terytoria; władza często zmieniała się w wyniku zamachu stanu
• Telipinus panował w latach ok. 1525-1500 p.n.e. Ustabilizował stosunki wewnętrzne i wprowadził dziedziczność tronu. Wprowadził zakaz mordowania członków dynastii królewskiej, nawet przez jej członków.
• kolejni władcy toczyli walki z królestwem Kizzuwatny, znajdującego się w południowo-wschodniej Anatolii; nie byli w stanie odbudować potęgi państwa hetyckiego.

Nubijczycy

mapa Nubii

Nubijczycy to niewielki afrykański lud, mieszkający na granicy Egiptu i Sudanu. W starożytności jednak był to potężny naród, mieszkający w Nubii (między I, a V kataraktą na Nilu). Ze względu na bezpośrednie sąsiedztwo z Egiptem, byli oni pod dużym jego wpływem kulturalnym. Na terenie Nubii znajdowały się złoża złota, przez co była ona najeżdżana kilkakrotnie. przez Egipcjan. Początki cywilizacji nubijskiej sięgają 2500 r.p.n.e. Pierwsze większe państwo Nubijczyków to Kerma, podbite w końcu przez Egipt. Kolejnymi państwami nubijskimi były Kisz, Maroe, Alodia, czy Makuria. Od VI w.n.e. ludność ulegała chrystianizacji, a od XIV w.n.e. - islamizacji.

Kerma

Królestwo Kerma to najstarsze królestwo nubijskie. Istniało ono w latach 1700-1500 p.n.e. na terenie Górnej Nubii. Powstało ono w wyniku zjednoczenia wielu miast-państw.
   Kerma często wchodziła w konflikty zbrojne z Egiptem. Była poważnym zagrożeniem dla swego północnego sąsiada w czasie II okresu przejściowego. Miało nawet dojść do sojuszu między Kermą, a państwem Hyksosów. Wojska faraona Górnego Egiptu Sekenenre Tao II, przechwyciły jednak posłańców. Późniejsi władcy egipskiego Nowego Państwa dążyli do podbicia Kermy, co udało się Totmesowi I.
    Niewiele zostało świadectw istnienia tego państwa. Jednym z nich są ruiny pałacu królewskiego oraz nekropolia władców.

Kultury pól popielnicowych

Krąg kultur pól popielnicowych to grupa kultur archeologicznych, trwająca w latach 1700-900 p.n.e.
Ważniejsze kultury:

zasięg występowania kultur pól popielnicowych

• kultura pilińska (najstarsza; północno-wschodnie Węgry i prawie cała Słowacja);
• kultura łużycka (prawie cała Polska oraz przyległe obszary);
• francusko-katalońska kultura pól popielnicowych (Katalonia i południowo-wschodnia Francja);
• kultura Deverel-Rimbury (południowa Anglia);
• południowoniemiecka kultura pól popielnicowych (południowe Niemcy);
• środkowodunajska kultura pól popielnicowych (naddunajskie tereny Moraw, Austrii, Słowacji i Węgier);
• dolnoreńska kultura pól popielnicowych (dorzecze dolnego Renu). 

Nastąpiła zdecydowana stabilizacja osadnictwa. Osady były otwarte, bądź otoczone murem (gł. w górach). Wystąpiło też duże zagęszczenie ludności i kolonizowanie terenów dotychczas bezludnych. Budowano też osady na wyspach (np. w Biskupinie) oraz z wodzie (były wzniesione na palach).

    W gospodarce dominującą rolę miała uprawa roślin, z dużym udziałem stacjonarnej hodowli zwierząt. Rozwinęła się metalurgia i wydobycie miedzi, co zaowocowało rozwojem handlu dalekosiężnego i kontaktem między ludami.

   Nazwa tego kręgu kultur pochodzi od rodzaju cmentarzysk. Zmarłych palono, a prochy wsypywano do urn (inaczej: popielnic) i zakopywano w ziemi. Nie usypywano żadnych kurhanów. Cmentarzyska były płaskie jak stół. W grobach przy urnach chowano naczynia ceramiczne. Zrezygnowano z narzędzi z brązu.

Kultury mogiłowe

Krąg kultur mogiłowych to grupa kultur archeologicznych istniejąca w środkowej Europie w latach 1700-1200 p.n.e. Nie wiadomo skąd się ludy tych kultur pojawiły. Pewne jest, że ich napływ nie miał charakteru pokojowego. Wiele osad zostało opuszczonych, w tym wiele spalonych. Upadła kultura unietycka i wiele mniejszych kultur gł. z dorzecza środkowego Dunaju.
   Ważniejsze kultury mogiłowe:

• Środkowodunajska kultura mogiłowa (wschodnia Austria i południowe Morawy)
• Karpacka kultura mogiłowa (południowa Słowacja i północno-zachodnie Węgry)
• Kultura przedłużycka (Śląsk, Wielkopolska i wschodnia Brandenburgia). 

Poza tym kultury mogiłowe występowały na terenie dzisiejszych Niemiec i Czech.
    Ludność była w większości koczownicza i nie pozostało zbyt dużo osad. Dopiero z czasem zwiększyła się rola uprawy roli, a co za tym idzie - ustabilizowanie się osadnictwa.
   Ceramika poszczególnych kultur zdecydowanie się różniła. Cechami wspólnymi były m.in.: misy na pustych nóżkach, wazy na pustych i długich nóżkach. Wśród przedmiotów metalowych przeważała broń z brązu: sztylety, miecze, siekierki, czy groty włóczni i oszczepów oraz biżuteria.
    Nazwa kręgu kultur pochodzi od rodzaju grobów. Zmarłych, ubranych w odświętny strój, chowano w pozycji wyprostowanej, nierzadko w trumnach. Groby były bogato wyposażone (kobiety chowano z biżuterią, a mężczyzn z bronią), a potem przysypywano ziemią lub kamieniami, tak że powstawał kurhan. W obrębie jednego kopca jest wiele grobów i pochowani są tam nie tylko członkowie elit. Cmentarzyska to zgrupowania kurhanów, takie jak np. w Łękach Małych w Wielkopolsce.
    Z czasem nastąpiła zmiana w sposobie gospodarowania, trybie życia, czy form pochówków. Część kultur zaniknęła, a inne, jak kultura przedłużycka, weszły w skład kręgu kultur pól popielnicowych.

Starożytni Chińczycy

Starożytni Chińczycy to przodkowie dzisiejszych Chińczyków Han. Początkowo mieszkali nad Żółtą Rzeką i wywodzą się z kultury Erlitou. Posługiwali się początkowo tzw. przedarchaiczny językiem chińskim, a od XI do III w.p.n.e. - archaicznym językiem chińskim (językiem starochińskim). Zostały one odczytane, ale nie wiadomo jak brzmiały. Znacznie różniły się od dzisiejszego chińskiego.
     Władcy pierwszych chińskich dynastii prowadzili ekspansywną politykę zagraniczną. Podbijali coraz to nowe terytoria. Potem na tych terenach prowadzono kolonizację, co doprowadziło do sinizacji (przyswojenie kultury i języka chińskiego). Początkowo w skład chińskiej cywilizacji wchodziło wiele niewielkich państw rządzonych przez królów. Dopiero z czasem doszło do zjednoczenia Chin pod berłem cesarza, zwanego Synem Nieba. Dawało to boski mandat i nieograniczoną władzę. Większość społeczeństwa pracowała na roli. Sporo było również rzemieślników. Ciekawostką jest fakt, że Chińczycy nazywali swoje państwo od nazwy dynastii aktualnie panującej np. Państwo Shang.
    Chińczycy wierzyli w tysiące bóstw. Wielu z nich było kiedyś ludźmi, ale otrzymali nieśmiertelność. Wśród nich był Huang Di (zwany Żółtym Cesarzem), który miał być protoplastą Chińczyków i wynalazcą m.in. kalendarza, pisma czy kompasu. Miał być założycielem półlegendarnej dynastii Xia.
    Szczególnie ważny był kult przodków, którzy pełnili rolę bóstw opiekuńczych domostw. W Chinach zrodził się konfucjonizm i taozim, które były w sumie systemami filozoficznymi. Jednak wywarły one duży wpływ na kształtowanie się poglądów i systemów etycznych Chińczyków. Jak większość ówczesnych społeczeństw, tak i tu praktykowano wielożeństwo wśród elit.
   Chińczycy używali kalendarza księżycowo-słonecznego, który co jakiś czas ulepszano. Ostateczny kształt przybrał w II w.p.n.e. i jest używany do dziś. Rok dzieli się na 12 miesięcy po 29 lub 30 dni. 7 razy w ciągu 19-letniego cyklu dodaje się 13 miesiąc. Miesiące nie mają nazw, ale tylko numery.
    Używano pisma piktograficznego, przodka dzisiejszego pisma chińskiego.

Dynastia Shang

Dynastia Shang to pierwsza historycznie i archeologicznie potwierdzona chińska dynastia. Panowała ona w latach 1766-1122 p.n.e. Prawdopodobnie w tym czasie rządziło 50 władców. Pierwszych przejmowało władzę po starszym bracie. Dopiero później upowszechniła się zasada dziedziczenia tronu po ojcu. Założycielem dynastii był król Tang, wywodzący się z ludów kultury Erlitou.
   W czasie panowania Shangów, w Chinach zaczęto stosować złożone techniki wytopu brązu. Wykształcił się podział pracy, co było niezbędne do wznoszenia monumentalnych budynków. Wykształciły się elity władzy. Arystokraci byli chowani z bogato wyposażonych grobach, nierzadko ze służbą. Za życia zajmowali się m.in. walką zbrojną. Uzbrojenie stanowiły siekiery, halabardy i noże. Podstawowymi jednostkami bojowymi były rydwany, wspierane przez piechotę.
   Zaczęto stosować pismo piktograficzne, które stało się podstawą dzisiejszego pisma chińskiego. Do dzisiaj zachowały się przede wszystkim inskrypcje na rytualnych naczyniach z brązu oraz na kościach wróżebnych. Stosowano już kalendarz księżycowo-słoneczny.
     Ostatnim królem z dynastii Shang był Di-xin. Bezpośrednio panował on tylko nad swoją stolicą w Yinxu, niedaleko dzisiejszego Anyang, i okolicami. Miał wielu wasali, którzy łącznie panowali nad całym obszarem Niziny Chińskiej i środkowych Chin pomiędzy dolnym i środkowym biegiem rzek: Huang He i Jangcy. Di-xin został obalony przez swego wasala Wu z dynastii Zhou.
 
 

Drugi Okres Przejściowy

Drugi Okres Przejściowy to okres w historii starożytnego Egiptu, trwający w latach 1794-1549 p.n.e. Charakteryzuje się on destabilizacją polityczną państwa i rozbiciem dzielnicowym. Podobnie jak poprzedni okres przejściowy, tak i ten jest słabo udokumentowany. Jest więc wiele niejednoznaczności i wątpliwości. W tym też czasie kończy się izolacja kultury egipskiej, a rozpoczyna okres intensywnych kontaktów ze światem zewnętrznym i mieszanie kultur. Spowodowane to było przejęciem władzy nad północnym Egiptem przez Hyksosów (z egipskiego: "władcy obcych krajów"). Była to niejednorodna grupa etniczna, przybyła z terenów Syrii lub Palestyny. Właśnie za ich pośrednictwem Egipcjanie zapoznali się m.in. z wysokiej jakości brązem, łukiem dalekiego zasięgu, dwukołowym rydwanem i końmi. Prawdopodobnie wśród przybyszów był biblijny patriarcha Jakub z całą rodziną, od których pochodzą Izraelici.

XIII dynastia
Rządziła ona prawdopodobnie w latach 1794-1648 p.n.e. Na początku faraonowie rezydowali w Iczi-taui i panowali nad całym Egiptem, a nawet Nubią i Palestyną. Aparat państwowy działał sprawnie. Dlatego część naukowców uważa, że należy ją przypisać do Średniego Państwa. Jednak z czasem zaczęły się ważne procesy dezintegracyjne. Większość faraonów jest znana tylko z imienia. Tylko nielicznych znani są ze swych osiągnięć, głównie budowlanych. Poza Chendżerem, nieznane są miejsca ich pochówków. Tematem dyskusji są nadal lata panowania i kolejność panowania. Prawdopodobnie większość władców panowała zaledwie po kilka lat. Z czasem XIII dynastia traciła kontrolę nad kolejnymi ziemiami, aż pozostały im tylko Teby.

XIV dynastia
Trudno określić czas jej panowania. Prawdopodobnie panowała nad deltą Nilu, a swą siedzibę miała w Ksois. Przejęcie przez nią władzy nad ważną częścią państwa może świadczyć o słabości XIII dynastii. Niektórzy naukowcy wątpią w jej istnienie i identyfikują jej władców z XIII dynastią.

XV dynastia
Panowała ona nad Dolnym i Środkowym Egiptem w latach 1675-1560 p.n.e. Była to pierwsza egipska dynastia wywodząca się z zewnątrz. Zwie się ją również dynastią Wielkich Hyksosów. Ich stolicą zostało Awaris, które było pierwszym zdobytym większym miastem. stamtąd prowadzili ekspansję. Pierwszym hyksoskim władcą był Salitis, który w 1648 r.p.n.e. zdobył Teby, obalił XIII dynastię i koronował się na władcę całego Egiptu. Pod koniec swego panowania musieli walczyć z faraonami z XVII dynastii. Hyksosi zostali wypędzeni z Egiptu ok. 1540 r.p.n.e. Brak jakichkolwiek danych o władcach po 1560 r.p.n.e.

XVI dynastia
Wielu naukowców uważa się, że jest to nie tyle dynastia, co grupa wasalów Hyksosów. Zwana jest ona również dynastią Małych Hyksosów.

XVII dynastia
Panowała ona nad Górnym Egiptem prawdopodobnie w latach 1648-1549 p.n.e. i mogła być kontynuacją XIII dynastii. Rezydowali w Tebach i zachód od miasta była ich nekropolia. Pierwsi faraonowie byli wasalami Hyksosów. Później jednak uzyskali niezależność, aż w końcu faraon Sekenenre Tao II Waleczny (panował prawdopodobnie w latach 1558-1554 p.n.e.) rozpoczął walkę z Hyksosami. Jego syn, Kamose (panował w latach 1554-1549 p.n.e.), był ostatnim władcą dynastii. Odzyskał on niemalże cały Egipt, poza deltą Nilu. Udaremnił nawiązanie kontaktu Hyksosami z Nubijczykami (mieszkającymi na południe od Egiptu), poprzez przechwycenie posłańców.

Kultura grobów zrębowych

Kultura grobów zrębowych to kultura archeologiczna, istniejąca na wschodzie Europy w latach ok. 1800-1300 p.n.e. Ukształtowała się ona na nadwołżańskich stepach, skąd rozprzestrzeniała się na zachód, najprawdopodobniej w sposób niepokojowy.
    Ludność tej kultury, początkowo, prowadziła koczowniczy tryb życia. Zajmowali się pasterstwem gł. bydła i koni. Jednak z czasem zaczęli uprawiać zboże, co wiązało się z osiadłym trybem życia. Powstało wiele małych osad. Budowano je nad rzekami. Wszystkie domy miały wejścia od strony wody. Nie budowano murów. Na skrajach osiedli znajdowały się budynki gospodarcze, w tym kuźnie.

konstrukcja zrębowa

   Znaleziono ogromną liczbę wyrobów z brązu m.in.: sztylety, topory, miecze, sierpy, noże, czy ozdoby. Skromnie zaś prezentuje się asortyment wyrobów ceramicznych. Przeważają garnki i misy, ozdobione wzorami geometrycznymi.
   Ludność kultury grobów zrębowych najprawdopodobniej czciła ogień, co sugerują tzw. zolniki, czyli miejsca o dużej ilości nagromadzonego popiołu. Zmarłych chowano w grobach kurhanowych. Pod kopcem znajdowały się komory grobowe, zbudowane z belek drewnianych ułożonych w konstrukcji zrębowej (stąd nazwa tej kultury) i przykryte stropem lub dwuspadowym dachem. Ciało było składane w pozycji skurczonej na boku. Grób był wyposażony w narzędzia i ozdoby brązowe.
   

Okres inicjalny

Okres inicjalny (zwany też początkowy) to okres w historii Andów, trwający w latach 1800-900 p.n.e.  W tym czasie zaczęto nawadniać pola nad brzegami Pacyfiku oraz skierowano rzeki przez pustynię. Zwiększył to znacznie obszar ziem uprawnych i zintensyfikowało uprawę roli. Wzniesiono też ogromne ośrodki kultowe w kształcie litery U. Zachowane ruiny znaleziono w: Las Haldas (trzy świątynie, wzniesione na platformach), Kotosh (najstarsza odkryta budowla na terenie Andów: Świątynia Skrzyżowanych Rąk) oraz La Florida (olbrzymia kamienna piramida).
    Zaczęto też używać ceramiki (ok. 1750 r.p.n.e.), obrabiać metal, w tym złoto (ok. 1440 r.p.n.e. w Waywaka) oraz uprawiać kukurydzę (w latach 1000-800 p.n.e.). Społeczności rolnicze z pustynnych dolin rzecznych utrzymywały ożywione kontakty handlowe ze społecznościami rybackimi z wybrzeża. Zboże i rośliny strączkowe wymieniano na sól, morskie glony i suszone ryby.

Epoka brązu na Dalekim Wschodzie

Chiny
Epokę brązu na terenie dzisiejszych Chin datuje się na lata ok. 1900-300 p.n.e. Najstarsze brązowe przedmioty znaleziono na terenie dzisiejszych prowincji: Henan, Hubei, Shaanxi i Shanxi. Na tym obszarze w latach 1900-1600 p.n.e. mieszkała ludność kultury Erlitou. Tam to właśnie doszło do niezależnego, od Bliskiego Wschodu, odkrycia umiejętności obróbki brązu. Chińscy archeolodzy utożsamiają tę kulturę z półlegendarną dynastią Xia,  (jej władcy są uznawani za wzór moralności, mądrości, pracowitości i odwagi; założycielem miał być Wielki Yu). Dalecy od tego stwierdzenia są zachodni archeolodzy, gdyż nie znaleziono żadnych pisemnych świadectw dotyczących tej kultury. Bardzo prawdopodobne jest jednak to, że wywodzi się ona od neolitycznej kultury Longshan.
  W epoce brązu na terenie Chin rozpoczął się proces tworzenia trwałych państw. Dynastiami historycznie potwierdzonymi z tego okresu są:

• dynastia Shang
• dynastia Zhou

Narody;

• Han

Korea

Epokę brązu na terenie dzisiejszej Korei datuje się dopiero na lata 800-400 p.n.e. Po raz pierwszy pojawia się w kulturze Mumun.

Kultura Wessex

Kultura Wessex to kultura archeologiczna istniejąca w latach ok. 2000-1400 p.n.e. na terenie dzisiejszej środkowej i południowej Anglii. Wiąże się ona z wpływami z terenów północnej Francji.
   Ludność mieszkała w domach na planie koła o średnicy 6-12 m., z pojedynczym przejściem i paleniskiem. Spadzisty dach był wykonany ze słomy, a ściany m.in. z drewna. Hodowano bydło, owce, świnie, konie i gęsi oraz uprawiano jęczmień, żyto i fasolę. Można zauważyć pierwsze oznaki użyźniania gleby, wyjałowionej przez intensywne uprawy w czasie neolitu. Stosowano m.in. nawóz bydlęcy, czy glony. W tym czasie powstały też pierwsze saliny, czyli miejsca gdzie uzyskiwano sól z odparowania wody morskiej.

Stonehenge

     Pierwsze ślady wytopu brązu datuje się na ok. 1800 r.p.n.e., chociaż można spotkać wyroby starsze (kupione od ludów z Kontynentu). Wyrabiano groty włóczni, siekiery, naczynia, naramienniki, sztylety, noże, miecze, biżuterię, czy wyroby sakralne. Początkowo były to wyroby luksusowe, ale z czasem stały się powszechnie dostępne. Przedmioty z brązu można znaleźć m.in. w kompleksie w Stonehenge (zaczęto go budować jednak dużo wcześniej; ludność kultury Wessex widać brała udział w końcowej fazie budowy).
    Początkowo stosowano pochówek szkieletowy, ale z czasem zastąpiła go kremacja. W obydwu wypadkach usypywano kurhany, a groby bogato wyposażano. Dary dla zmarłych pochodziły nie tylko z Brytanii, ale również z importu z całej niemalże Europy (w grobach można znaleźć m.in. bałtycki bursztyn, francuskie wyroby ze złota, czy greckie paciorki i sztylety.

Cywilizacja minojska

Cywilizacja minojska jest najstarszą cywilizacją w Europie. Powstała ona na Krecie ok. 2000 r.p.n.e. Jej zmierzch nastąpił po wybuchu wulkanu Thira na pobliskiej wyspie Santoryn w ok. 1628 r.p.n.e. oraz najazd Achajów w ok. 1450 r.p.n.e. Najbardziej charakterystyczną cechą tej cywilizacji są pałace, które nie były tylko siedzibą władcy, ale też centrum życia społecznego i gospodarczego oraz magazynem żywności i surowców. Co ciekawe, nie miały one murów obronnych. Znaleziono też niewielką ilość broni.

ruiny pałacu w Knossos

   Ludność zajmowała się rolnictwem (gł. uprawa winogrona i oliwy), rzemiosłem oraz handlem (w tym dalekosiężnym gł. cyną). Kreteńczycy posługiwali się kreteńskim pismem hieroglificznym, powstałym na podstawie pisma egipskiego. Potem przekształciło się ono w pismo linearne A. Obydwu jednak nie udało się odczytać, gdyż ludność minojska posługiwała się językiem niepodobnym do żadnego współcześnie istniejącego.
    Najsłynniejsze pałace powstały w Knossos (w mitologii greckiej siedziba króla Minosa, od którego powstała nazwa cywilizacji), Fajstos i Malia. Wznosiły się wśród zabudowy miejskiej. Ok. 1700 r.p.n.e. pałace zostały, nie wiadomo czemu, gruntownie zniszczone. Nastąpiło jednak szybkie odbudowanie pałaców, na których pojawiły się duże freski, w których widać wpływy egipskie. Malowano przede wszystkim sceny z życia codziennego i obrzędów świątecznych. Znane są też liczne znalezione figurki z gliny,  fajansu, kości słoniowej, czy brązu, przedstawiające ludzkie postacie oraz bogato zdobiona ceramika.

Wczesny okres preklasyczny

Okres preklasyczny to okres w historii Ameryki Środkowej, trwający w latach 2000 p.n.e.- 250 n.e. Podzielony jest ona na trzy podokresy: wczesny, środkowy i późny.
    Wczesny okres preklasyczny trwał do 1000 r.p.n.e. Powstały wtedy pierwsze na tym terenie zorganizowane osady. Nastąpił wtedy też rozwój wyrobu ceramiki, obróbki kamieni szlachetnych i jadeitu (rodzaj rzadkiego minerału), handlu, astronomii, astrologii oraz kształtowanie się kultu religijnego.

Epoka brązu w Azji Południowej

Indie
Nie ma zgody co do czasu trwania epoki brązu na subkontynencie indyjskim. Na terenie doliny Indusu, epoka brązu trwała prawdopodobnie w latach 3300-1300 p.n.e.Większość tego okresu przypada na istnienie kultury Harappa.  Na południu Indii brąz był znany prawdopodobnie od 2500 r.p.n.e.
    W latach 2500-2000 p.n.e. doszło do wyschnięcia wielkiej rzeki Saraswati, nad którą istniała kultura Harappa. Spowodowało to powolny zanik cywilizacji. Ludzie zaczęli opuszczać miasta i przenosić się na wieś. Na ok. 1800 r.p.n.e. datuje się przybycie do Indii, indoeuropejskiego ludu Ariów. Byli oni koczownikami i przybyli ze stepów Azji Centralnej. Przez pięć stuleci wędrowali po terenie subkontynentu indyjskiego i wojowali z tubylcami. Okres ten nazywany jest okresem wedyjskim. Przejęli oni wiele zdobyczy cywilizacyjnych od kultury Harappa. W 1300 r.p.n.e. Ariowie, niezależnie od obcych wpływów, odkryli sposób obróbki żelaza. Kończy się tym, samym epoka brązu.

Azja Południowo-Wschodnia
Najwcześniejsze ślady obróbki brązu datuje się na 2500 r.p.n.e. Jednak brąz na tym terenie powszechny był w ok. 1500-500 r.p.n.e. W tym czasie żyły tutaj proste społeczności rolnicze.

Amoryci

Amoryci to semicki lud, który na przełomie III i II tys. p.n.e.opanował większą część Mezopotamii, Palestyny i Syrii. Po upadku państwa nowosumeryjskiego przejęli władzę w większości miast jak np. Aszur, Esznunna, Larsa, Isin, Babilon, czy Mari. Poszczególni władcy stale ze sobą  ze sobą rywalizowali, raz zyskując nowe tereny,  a innym - tracąc je. Najwybitniejszymi z nich to Hammurabi, twórca potęgi Babilonii i Szamszi-Adad I, twórca pierwszego imperium na terenie Asyrii. Amoryci zaadaptowali kulturę sumero-akadyjską. Nawet przejmowali panteon lokalnych bóstw, dodając do niego tylko trochę elementów swojej rodzimej religii.
   W tym samym czasie co w Mezopotamii, Amoryci osiedlili się również w Syrii i Palestynie, gdzie stali się dominującym czynnikiem etnicznym. Zostali oni podbici przez Hebrajczyków w XIII w.p.n.e. (co zostało opisane w Biblii). Jednak upadek syryjskich i palestyńskich Amorytów wiąże się głównie z napadem tzw. Ludów Morza.

Okres staroasyryjski

Okres staroasyryjski to okres w historii górnej Mezopotamii, trwający w latach 2005-1364 p.n.e. (wczesna i środkowa epoka brązu). Rozpoczął on się wraz z upadkiem państwa III dynastii z Ur i najazdem Amorytów, którzy przejęli władzę nad większością asyryjskich miast-państw. Do największego znaczenia doszły państwa Mari, Esznunna i Asyria.

Wybrani władcy Mari:

1. Jachdun-Lim panował w latach ok. 1815-1798 p.n.e. Był pierwszym amoryckim władcą Mari. Doprowadził je do znacznej potęgi. W swych wyprawach wojennych dotarł do Morza Śródziemnego i pokonał Asyrię. Poza tym m.in. wybudował wielką świątynię dla boga Szamasza oraz zastąpił lokalny dialekt babilońskim. Otworzył swój zacofany kraj na świat. Po jego śmierci władzę przejął jego syn, który był władcą nieudolnym i po dwóch latach kraj został podbity przez Asyrię.
2. Jasmach-Adad panował w latach ok. 1800-1782 p.n.e. Był młodszym synem Szamszi-Adad I, władcy Asyrii. Na tronie Mari panował z woli ojca jako wicekról, ale był nieudolny. Po śmierci rodziciela, został pozbawiony władzy i wypędzony.
3. Zimri-Lim panował w latach 1775-1761 p.n.e. Był krewnym Jachduna-Lim, ale podawał się za jego syna. Doprowadził do największego znaczenia Mari. Rozbudował pałac królewski. Posiadał olbrzymią armię, korzystającą m.in. z rydwanów i maszyn oblężniczych.

Mari upadło ok. 1757 r.p.n.e., po najeździe władcy Babilonii, Hammurabiego, który zburzył miasto. Miasto nigdy nie wróciło do dawnej świetności.

Wybrani władcy Esznunny:

1. Iliszu-ila przejął władzę w 2027 r.p.n.e., korzystając z zamieszania w państwie III dynastii z Ur.
2. Ibal-pi-El I w 1860 r.p.n.e. założył amorycką dynastię w Esznunnie i stworzył rozległe państwo.
3. Naram-Sin panował w II poł. XIX w. p.n.e. Był sprzymierzony z Jachdun-Limem z Mari. Jego łupem padło wiele miast, w tym Aszur, gdzie usunął lokalną dynastię i osadził marionetkowego władcę.
4. Ibal-pi-El II panował w I poł. XVIII w. p.n.e. Był twórcą krótkotrwałej potęgi Esznunny. Odebrał Asyrii duże obszary i pomógł w usunięciu Jasmach-Adada z Mari.
5. Silli-Sin był ostatnim niezależnym władcą Esznunny. W 1756 r.p.n.e. miasto zostało zdobyte przez Hammurabiego, władcę Babilonii.

Wybrani władcy Asyrii:

Asyria wywodzi się z państwa-miasta Aszur. Początkowo panowała tam rodzima dynastia. 

Zasięg państwa Szamszi-Adada I

1.  Puzur-Aszur II panował w II poł.XIX w. p.n.e. Był ostatnim władcą rodzimej dynastii z Aszur,
2. Eriszum II został osadzony na tronie przez Naram-Sina, władcę Esznunny. Był władcą marionetkowy. Został usunięty z tronu ok. 1815 r.p.n.e.
3. Szamszi-Adad I panował w latach 1814-1782 p.n.e. Nie wiadomo jak zdobył Aszur. jednak na swoją stolicę wybrał miasto Szechna, któremu zmienił nazwę na Szubat-Enlil. Jego państwo ostatecznie obejmowało całą północną Mezopotamię i część Syrii. Zbudował w Aszur świątynię i ziggurat boga Enlila oraz pałac. 
4. Iszme-Dagan I był starszym synem Szamszi-Adada I i początkowo panował jako wicekról Ekallatum. W latach 1781-1741 p.n.e. panował w Asyrii. Utracił większość terytoriów zdobytych przez ojca. Musiał toczyć nieustanne walki z Mari (które uniezależniło się), Esznunną i Elamem. Ostatecznie został zmuszony do uznania zwierzchności Hammurabiego, króla Babilonii.

W latach 1740-1700 p.n.e. panowała w Asyrii anarchia. Było wielu pretendentów do asyryjskiego tronu. Ok. 1700 r.p.n.e. sytuacja w Asyrii się ustabilizowała. Od poł.XV w.p.n.e. Asyria była lennikiem państwa Mitanni.

Okres starobabiloński

Okres starobabiloński to okres w historii dolnej Mezopotamii, trwający w latach 2005-1595 p.n.e. (wczesna i środkowa epoka brązu). Rozpoczął się on wraz z upadkiem państwa III dynastii z Ur. Na początku tego okresu na terenie Mezopotamii było wiele państw-miast, wojujących między sobą. Wiele z tych państewek było rządzonych przez amoryckich władców. Do największego znaczenia doszły miasta Isin, Larsa i ostatecznie Babilon.

Do największych dynastii tego okresu były:

I dynastia z Isin
Rządziła ona Isin w latach 2017-1924 p.n.e. Jej założycielem był Akadyjczyk Iszbi-Erra. Był on namiestnikiem sumeryjskiego króla Ibbi-Suena. Zbuntował się przeciw swemu suwerenowi. Po upadku państwa neosumeryjskiego, zajął Isin i centrum religijne w Nippur oraz odbił Ur z rąk Elamitów. W krótkim czasie zjednoczył południową i środkową Mezopotamię. Ostatnim władcą z tej dynastii był Lipitiszar. Znany jest jako twórca zbioru praw. Pod koniec jego panowania władca Larsy odebrał mu Ur. Porażka ta doprowadziła do osłabienia władzy i do przewrotu.

I dynastia z  Larsy
Rządziła ona Larsą w latach 2025-1834 p.n.e. Jej założycielem był  Naplanum. Był amoryckim wodzem, który opanował Larsę, a potem pomógł Elamitom w zdobyciu Ur. Król Gungunum (panował w latach 1932-1906 p.n.e.) na początku swego panowania zdobył miasto Ur, kosztem władcy Isin, Lipitiszara. Później podporządkował sobie południową Babilonię i zachodni Elam. Kolejni władcy zajęli zdobywali tereny  na północy. W 1834 r.p.n.e. amorycki wódz Kudur-Mabuk opanował Larsę.

II dynastia z Isin
Rządziła ona Isin w latach 1923-1794 p.n.e. Jej założycielem był Ur-Ninurta, który obalił poprzedniego władcę. Władcy tej dynastii próbowali przywrócić świetność królestwa, ale bezskutecznie. Ostatecznie Isin zostało podbite prze króla Larsy.

II dynastia z Larsy
Rządziła ona Larsą w latach 1834-1763 p.n.e. Założył ją Kudur-Mabuk, który zdobył Larsę i oddał władzę swym synom. Król Rim-Sin I w 1808 r.p.n.e. pokonał koalicją miast Isin, Uruk, Rapiqum i Babilon. potem zajął całą południową Babilonię, a w 1794 r.p.n.e. podbił Isin i obalił tamtejszą dynastię. Jednak uległ on w 1793 r.p.n.e. królowi Babilonu, Hammurabiemu.

I dynastia z Babilonu (dynastia starobabilońska)
Rządziła ona Babilonem w latach 1894-1595 p.n.e.  Jej założycielem był amorycki wódz Sumu-abum, który w 1894 r.p.n.e. zajął miasto Babilon i ustanowił tam swą siedzibę. Musiał walczyć o utrzymanie niezależności z innymi miastami. Kolejni władcy budowali liczne fortyfikacje oraz sami zaczęli podbijać przeciwników. Babilonowi uległy m.in. Kisz, czy Sippar.
    Najsłynniejszym władcą z tej dynastii był Hammurabi, który panował w latach 1792-1750 p.n.e. Znany jest przede wszystkim z wydania zbioru praw, zapisanych  na steli. Odziedziczył on niewielkie państwo, lecz silne gospodarczo. Na początku swego panowania wydał dekret umarzający długi obywateli i rozbudowywał umocnienia. W 1786 r.p.n.e. zajął Isin i Uruk. W ciągu kolejnych 5 lat powiększył swe państwo prawie dwukrotnie. Prawdopodobniej pomógł mu władca Asyrii, Szamszi-Adad I. Po śmierci sojusznika w 1791 r.p.n.e., Hammurabi na 27 lat przerwał ekspansywną politykę i skupił się na sprawach wewnętrznych kraju. Od 1764 r.p.n.e znów rozpoczął działania wojenne. W ciągu 10 lat podbił prawie całą Mezopotamię i zachodni Elam.
     Za panowania jego syna, Samsu-iluna (panował w latach 1749-1712 p.n.e.), doszło do znacznego osłabienia Babilonu. Najpierw doszło do inwazji Kuszytów, którzy zdobyli Ur i Uruk. Potem ok. 1740 r.p.n.e. niejaki Rim-Sin II ogłosił się królem Larsy i wszczął powstanie w południowej Babilonii, które zostało stłumione po 5 latach. Złupił w tym czasie Ur i Uruk. Zaraz potem kraj  napadli Elamici, którzy zdobyli Uruk. W 1721 r.p.n.e. na południu Sumeru wybuchło kolejne powstanie. Tym razem wodzem był Ili-ma-ilum. Zdobył on religijne centrum w Nippur, odparł ataki Samsu-iluna i założył własną dynastię.
    Kolejni władcy musieli walczyć z coraz częstszymi najazdami Kuszytów z gór Zagros. Ostatecznie dynastia ta została obalona przez króla hetyckiego Mursilisa I, który splądrował i spalił Babilon.

II dynastia z Babilonu (dynastia z Kraju Nadmorskiego)
Panowała ona w latach ok. 1730-1475 p.n.e. na terenach nad Zatoką Perską. Jej założycielem był Ili-ma-ilum. Dynastia utraciła władzę w wyniku najazdu Kuszytów.


Babilonia swoje cywilizacyjne osiągnięcia (matematyka, astronomia, astrologia architektura, literatura, religia) zawdzięczają głównie Sumerom i Akadom.
    Właśnie w tym okresie powstał słynny Epos o Gilgameszu, napisany po akadyjsku. Powstał on w oparciu o kilka sumeryjskich poematów.
   Na mitologię babilońską w dużej mierze składają się elementy sumeryjskiej mitologii oraz wierzeń akadyjskich. Większość bóstw ma podobne imiona do tych sumeryjskich. Do najważniejszego boga urósł Marduk, który był opiekunem Babilonu. Patronował on też wodzie, magii, mądrości i sądownictwu.
 
Biblia

• Wieża Babel to najprawdopodobniej babiloński ziggurat.
• Właśnie w tym okresie żył Abraham, pierwszy z hebrajskich patriarchów. Z woli Jahwe wyruszył z Ur do Palestyny, wraz z całą swą rodziną i całym dobytkiem. 

         

Średnie Państwo

Średnie Państwo to okres w historii Egiptu, trwający w latach 2007-1794 p.n.e. W tym czasie Egipt był zjednoczony pod berłem faraonów z XI i XII dynastii, którzy starali się skonsolidować i wzmocnić strukturę wewnętrzną państwa. Prowadzili oni często kampanie wojenne w Nubii, Palestynie i na Synaju, gł. w celu kontrolowanie kopalni złota, miedzi i turkusów. Egipt utrzymywał też szerokie kontakty handlowe z Mezopotamią, Kretą i Cyprem, a zwłaszcza z miastem Byblos (w dzisiejszym Libanie), gdzie nawet używano egipskich hieroglifów.
    Okres  Średniego Państwa to też okres klasyczny sztuki i literatury staroegipskiej., która podniosła się z upadku. Malarstwo było kolorowe i pełne ekspresji. W rzeźbie z kolei władców przedstawiano jako smutnych i pełnych refleksji dobrych pasterzy. Największą zmianę w stosunku do poprzednich epok widać w architekturze. Nowe miasta posiadały regularną siatkę ulic. Do szerszego użytku weszły kolumny, zwłaszcza u świątyń. Zaczęto budować świątynie i grobowce, wydrążone w skale. Faraonowie nadal chowani byli w piramidach, ale nie tak efektownych jak w Starym Państwie.

XI dynastia
Panowała ona w latach 2119-1976 p.n.e. Stolicą były wtedy Teby. Nieopodal też była nekropolia władców.
    Piąty władca z tej dynastii, Mentuhotep II, zjednoczył Egipt w 2007 r.p.n.e., czym zapoczątkował okres Średniego Państwa. W Górnym Egipcie pozostawił dawne stosunki feudalne. Resztę kraju objął nadzorem tebańskich zwierzchników. Przywrócił urzędy: kanclerzy i wezyra oraz ustanowił stanowisko Gubernatora Północy. Zbudował wiele monumentalnych budowli, w tym wiele świątyń i własny kompleks grobowy w Deir el-Bahari.
    Za jego następców doszło do niepokojów wśród dawnych wydziedziczonych nomarchów, które obaliły dynastię. Najprawdopodobniej było aż trzech pretendentów do tronu.

XII dynastia
Panowała ona w latach 1976-1794 p.n.e. Założycielem dynastii był Amenemhat I (panował w latach 1976-1956 p.n.e.). Wcześniej był on wezyrem. Władzę zdobył dzięki poparciu, jakie udzielił buntującym się nomarchom. W celu usprawnienia przekazywania władzy wprowadził system rządów opartych na koregencji, który był stosowany przez wszystkich władców z tej dynastii. Polegał on na tym, że faraon w ostatnich latach panowania dopuszczał swego syna do współrządów. System władzy oparł na nomarchach i przywrócił im dawne stanowiska, określając jednoznacznie zakres ich władzy. Prowadził liczne kampanie wojskowe w tym do Nubii (zajął tereny do II katarakty na Nilu) oraz do Palestyny i Syrii (zmusił władców tamtejszych miast-państw do uznania swej zwierzchności). Zbudował też wiele świątyń, nową stolicę Iczi-taui, oraz swój kompleks grobowy w El-Liszt (w okolicach stolicy).
    Jego następcy wytrwale kontynuowali reformę i odbudowę państwa oraz wzmacniali jego znaczenie międzynarodowe i gospodarcze. Senuseret II (panował w latach 1882-1872 p.n.e.) całą swą działalność skupił na zagospodarowaniu bagnistych terenów wokół oazy Fajum. Przekształcono je w żyzne tereny z licznymi osadami. Nawet kazał sobie właśnie tam zbudować piramidę.
     Rozrost biurokracji wymknął się spod kontroli faraonów i w praktyce państwem panowali wezyrowie. W efekcie działania, mające przywrócić Egiptowi dawną świetność, doprowadziły do upadku państwa. Ostatnim władcą był królowa Neferusobek (panowała w latach  1798-1794 p.n.e.). Próbowała bezskutecznie ratować ciągłość dynastii.

Kultura ceramiki wielowałeczkowej

Kultura ceramiki wielowałeczkowej to kultura archeologiczna epoki brązu, występująca na wschodzie Europy w latach ok. 2100-1750 p.n.e. Zastąpiła występującą tam wcześniej kulturę grobów katakumbowych.
    Jej nazwa pochodzi od wielu poziomych wałków-listewek na wyrobach ceramicznych. Naczynia były często robione z mieszaniny piasku, kwarcu i muszli. Narzędzia i broń zaś robiono z kamieni, kości i brązu. Głównymi zajęciami ludności było pasterstwo i rybołówstwo. Hodowano głównie bydło, a w mniejszym stopniu kozy i owce. Ważną rolę miały konie, które zaczęto używać do zaprzęgów oraz do jazdy wierzchem. Ze względu na półkoczowniczy tryb życia, osiedla miały początkowo charakter sezonowy. Dopiero później budowano grody obronne. Mieszkano głównie w jamach ziemiankowych i naziemnych budynkach z gliny.
   Zwłoki chowano w dosyć ubogo wyposażonych grobach w pozycji skurczonej. Początkowo usypywano kurhany, które wykorzystywano wielokrotnie. Dopiero później zaczęto używać grobów płaskich. Sporadycznie pojawiały się pochówki całopalne.
    Kultura to zniknęła pod wpływem najazdu ludów znad Wołgi i Uralu.
 

Okres nowosumeryjski

Okres nowosumeryjski to okres w historii Mezopotamii, trwający w latach 2116-2005 p.n.e. (wczesna epoka brązu). Wtedy po raz ostatni Sumerowie panowali nad Mezopotamią.
   W 2116 r.p.n.e. władca miasta Uruk, Utuhengal, wypędził Gutejów z Mezopotamii. Potem zaczął tworzyć scentralizowane państwo i zmusił do uznania swej zwierzchności przez wielu lokalnych władców. W 2110 r.p.n.e. został pokonany przez swojego gubernatora miasta Ur, Ur-Nammu. Na ponad sto lat panowanie nad Mezopotamią przejęła tzw. III dynastia z Ur.

komputerowa rekonstrukcja zigguratu z Ur

   Władcy III dynastii z Ur:

• Ur-Nammu (panował w latach 2113-2096 p.n.e.) po uniezależnieniu się od Uruk, podbił jeszcze m.in. miasto Lagasz; jako pierwszy spisał prawo w jednym kodeksie; zbudował też wiele monumentalnych budowli, w tym pierwsze zigguraty (budowle sakralne z Mezopotamii w kształcie szerokiej wieży).
• Szulgi (panował w latach 2096-2048 p.n.e.) był twórcą potęgi swego państwa; zreformował armię i podjął szereg wypraw do Elamu i Asyrii. 
• Amar-Suen (panował w latach 2048-2038 p.n.e.) poprowadził wyprawy do Elamu i gór Zagros; bronił kraju przed pierwszymi atakami Amorytów.
• Szu-Suen (panował w latach 2038-2030 p.n.e.) walczył z coraz większymi masami koczowniczych Amorytów; wielu z nim pozwolił się osiedlić i stymulował ich asymilację, poprzez nadanie im czasowo pól uprawnych i pastwisk.
• Ibbi-Suen (panował w latach 2030-2005 p.n.e.) był ostatnim władcą dynastii; za jego panowania wzmógł się napór ze strony Amorytów, co spowodowało masowe wypowiadanie posłuszeństwa przez gubernatorów i dowódców wojskowych. Jako pierwsze były Elam i miasto Esznunna ok. 2027 r.p.n.e.     Później amorycki wódz Naplanum opanował Larsę, a Umma i Lagasz odmówiły płacenia daniny. W 2017 r.p.n.e. posłuszeństwo wymawia Iszbi-Erra, namiestnik Isin, który przejął zwierzchnictwo nad centrum religijnym w Nippur. W 2005 r.p.n.e. Elamici w sojuszu z Larsą najechali i złupili Ur, a Ibbi-Suena uprowadzili. 

Gutejowie

Gutejowie to starożytny lud nieznanego pochodzenia, żyjący w górach Zagros (zachodni Iran). Często prowadzili łupieżcze wyprawy na tereny Mezopotamii. Zaznaczyły się one w czasie panowania Naram-Sina, władcy imperium akadyjskiego. Po jego śmierci, najazdy nasiliły się i w końcu podbili oni cały obszar Sumeru do ok. 2193 r.p.n.e., a panowanie Akadów zostało przez nich ograniczone tylko do Akadu. Dogorywające imperium zlikwidowali ostatecznie w 2154 r.p.n.e. Od tego momentu rozpoczyna się okres gutejski w historii Mezopotamii.
    W czasie najazdu Gutejowie zniszczyli wiele miast. Jednak w czasie rządów zachowywali się dosyć liberalnie do podbitych ludów. Sami nie zrezygnowali ze swego koczowniczego trybu życia. Najprawdopodobniej sprowadzili konie do Mezopotamii.
    Ich kultura stała na niskim poziomie i nie pozostawili po sobie dzieł kultury. Biernie przejmowali tradycję sumero-akadyjską i powoli ulegali asymilacji, przyjmując język i panteon bóstw swoich poddanych.

Okres gutejski

Okres gutejski jest to okres w historii Mezopotamii, trwający w latach 2154-2116 p.n.e. (wczesna epoka brązu). Charakteryzuje się on władzą dynastii gutejskiej w Mezopotamii. Jej władcy wywodzili się z ludu, zwanego dzisiaj Gutejami, wywodzącego się z gór Zagros. Najechali oni Sumer i obalili władców z dynastii akadyjskiej. Ich panowanie charakteryzowało się dużą dozą liberalizmu i pozwalali lokalnym władcom sumeryjskim i akadyjskim na dużą samodzielność w rządzeniu. Wymagali tylko od nich danin i łupów.
   Wiele ośrodków świetnie się rozwijało gospodarczo i kulturalnie, zwłaszcza że Gutejowie bronili ich przed Amorytami, Lulubejami i innymi ludami. Najsiliniejszy ośrodek stworzył władca Lagasz, Gudea, dzięki licznym kontaktom handlowym. Świadczą o tym m.in. liczne pomniki władcy.
   Gutejowie nie wpłynęli na kulturę sumero-akadyjską. Najprawdopodobniej wypromowali tylko hodowlę koni.
    Ich władza skończyła się w 2116 r.p.n.e., kiedy to wypędził ich król Uruk, Utuhengal. 

Kultura nordyjska

Kultura nordyjska to kultura epoki brązu, trwająca w latach ok. 2200-400 p.n.e. Istniała ona na terenie południowej Skandynawii i północnych Niemczech. Powstała ona na podstawie kultur: ceramiki sznurowej i grobów jednostkowych.

Wózek z Trudholm

    Ludy tej kultury budowały długie domy. W późniejszych czasach były one podzielone na trzy strefach. Ceramika była słabo rozwinięta pod względem technicznym. Rzadko występuje w nich ornamentyka.
    Przy odlewnictwie wykorzystywano importowany brąz. Wytworzono własny specyficzny styl produkcji metalurgicznej, charakteryzujący się bogatą ornamentyką (np. spirale, pasma, fale). Wytwarzano m.in. siekiery, sztylety, noże,zapinki, miecze, groty oszczepów, hełmy, ale też przedmioty kultu (np. słynny Wózek z Trudholm).
    Początkowo stosowano grzebalny obrządek pogrzebowy. Ciała zmarłych chowano do drewnianych trumnach w odświętnych strojach i z ozdobami i narzędziami kamiennymi, a potem brązowymi. Trumny obstawiano kamieniami, po czym usypywano kurhan. Kurhany tworzyły całe cmentarzyska. w późniejszych czasach stosowano ciałopalenie. Popioły wrzucano jednak do trumny.
    Część grobów znajdowało się w torfowiska. Dzięki temu zachowały się w całości ubrania (a czasem nawet ciała). Mężczyźni nosili krótkie szaty, dochodzące do kolan, pelerynki i czapki. Kobiety nosiły bluzy z rękawami i spódnice, albo spódniczki. Odzież robiona była z wełny, a obuwie ze skóry. Szaty spinane były pasem.
    Kultura nordyjska znana jest też z rytów naskalnych, przestawiających: łodzie, rytuały religijne, wojowników na koniach i w trakcie walki.

Pierwszy Okres Przejściowy

Pierwszy Okres Przejściowy to okres w historii Egiptu, trwający od 2216-2007 r.p.n.e. W tym czasie w Egipcie było wiele małych państewek, walczących ze sobą na wzajem o władzę nad całym krajem. Ich władcy wywodzili się z nomarchów, którzy pod koniec Starego Państwa, usamodzielnili się. Zwiększyły się też obciążenia podatkowe ludności, co powodowało często wybuchy niepokojów społecznych. Nastąpił również kryzys kulturalny: niszczenie posągów królewskich, rabowanie grobowców i piramid, a także powstawanie pesymistycznych dzieł i utworów literackich.
   
     W tym okresie, ze względu na mnogość państw, wiele rządziło również dynastii. O większości z nich nie ma jednak żadnych informacji. Część jest jednak znana. Byli to najprawdopodobniej władcy, panujący nad większą częścią Egiptu. Egiptolodzy przydzielili ich do pięciu dynastii (dynastie VII-XI). Nie podaję dat ich panowania, gdyż jest wokół nich zbyt wiele niejasności.

VII dynastia
Jest to okres, o którym Manethon, egipski historyk,  mówi "siedemdziesięciu królów Memfis panujących siedemdziesiąt dni". Nie należy tych słów brać dosłownie. Wyrażają one chaos jaki trwał w tym czasie. Nie jest pewne, czy ci władcy byli spokrewnieni i faktycznie należeli do osobnej dynastii. Możliwe, że byli to nomarchowie urzędujący w starej stolicy.

VIII dynastia
Władcy z tej dynastii byli prawdopodobnie potomkami władców z VI dynastii, którym udało się utrzymać lub odzyskać władzę w Memfis. Ich władza była jednak słaba i mimo prób nie udało im się zjednoczyć kraju. Na uwagę zasługują: Qakare Ibi (pochowany został w małej piramidzie w Sakkarze, która jest ostatnim grobowcem w tej nekropolii) i Neferirkare (ostatni władca z tej dynastii, obalony prawdopodobniej przez pierwszego władcę IX dynastii).

IX dynastia
Możliwe, że władcy z tej dynastii byli libijskimi najeźdźcami. Podporządkowali sobie cały Dolny Egipt. Założycielem dynastii był Kheti I, który obalił VIII dynastię i założył państwo ze stolicą Herakleopolis. Udało mu się też zdobyć południowe nomy.

X dynastia
Bardzo mało o niej wiadomo. Na pewno panowali w Herakleopolis i toczyli walki z władcami Górnego Egiptu z XI dynastii.

XI dynastia
Ich siedzibą były Teby, leżące w Górnym Egipcie. Panowała ona w latach 2119- 1976 p.n.e. Pochowani zostali w el-Tarif, wchodzące w skład nekropolii Teby Zachodnie. Za jej założyciela uważa się Mentuhopeta I, który ok. 2119 r.p.n.e. wyzwolił się spod panowania władców herakleopolitańskich. Panował do 2110 r.p.n.e. Jego następcy systematycznie podbijali kolejne nomy. Mentuhopet II panował w latach 2046-1995 p.n.e. Przyczynił się  on do ostatecznego upadku X dynastii i zjednoczenia Dolnego i Górnego Egiptu w 39. roku swego panowania. Wydarzenie to uważane jest za koniec Pierwszego Okresu Przejściowego.

Kultura unietycka

Kultura unietycka to kultura archeologiczna epoki brązu, obejmująca tereny Europy Środkowej. Istniała w latach 2300-1600 p.n.e. Powstała pod wpływem neolitycznych kultur: pucharów dzwonowatych i ceramiki sznurowej.  Nazwa pochodzi od stanowiska archeologicznego w Úněticach koło Pragi. 
      Osadnictwo jest słabo poznane. Osady budowano raczej na terenach trudno dostępnych, a łatwych do obrony. Budowano domy drewniane. Na terenie Polski odkryto osadę w Bruszczewie w Wielkopolsce. Była to prawdopodobnie warownia hutników. Znaleziono tam magazyn pełen gotowych wyrobów z brązu. Możliwe, że metalurgię uważano za magię i hutnicy posiadali duży autorytet. Mogło się to oznaczać posiadanie przez nich władzy na pewnym terenie. Wyrabiali oni głównie: sztylety, berła sztyletowe, siekierki, naramienniki, naszyjniki, czy bransolety. 

Jedna z "wielkopolskich piramid"

     Ludność jednak trudniła się przede wszystkim rolnictwem. Produkcja była duża, o czym świadczą jamy i wielkie naczynia, służące do magazynowania nadwyżek, gł. ziarna zbóż i rośliny strączkowe. Są też świadectwa hodowli zwierząt, w tym koni. 
    Zmarłych chowano w kłodach drewnianych lub w obstawach kamiennych w postaci embrionalnej, głową zwróconą ku południu. Groby, zwłaszcza męskie, są wyposażone w różnego rodzaju ozdoby, zwłaszcza z brązu, ale też ze złota i bursztynu. Osoby ważne w danej społeczności chowano pod kurhanami, zwane grobami książęcymi. Ich groby były bardzo bogato wyposażone w ozdoby i narzędzia. Obowiązkowo znajdowały się tam berła sztyletowe. Często znajdowały się tam szkielety koni. Największe skupisko takich kurhanów znajduje się w Łękach Małych w Wielkopolsce. Zwane są one "piramidami wielkopolskimi". Komora grobowa była przykryta warstwami: z gliny, kamieni,a na wierzchu z ziemi. 
   

Akadyjczycy

Akadyjczycy to lud semicki przybyły do Mezopotamii z Półwyspu Arabskiego. Przez wiele wieków żyli wspólnie z Sumerami. Przyjęli od nich wierzenia, wiele zwyczajów i wynalazków. Przystosowali też pismo klinowe do zapisu swojego języka. Sami zaś wymyślili kalendarz, który był przez wieki wykorzystywany w Mezopotamii. Do najwybitniejszych Akadyjczyków należał Sargon Wielki, który przejął władzę nad Kisz, a potem całym Sumerem. Stworzył on pierwsze na świecie imperium, które przetrwało prawie 200 lat. Założył on miasto Akad, które stało się jego stolicą. Od nazwy tego miasta pochodzi dzisiejsza nazwa Akadyjczyków. Język akadyjski stał się językiem urzędowym. Nawet po upadku imperium akadyjskiego, język ten był używany w kontaktach między państwami Bliskiego Wschodu aż do drugiej połowy II tysiąclecia p.n.e. Właśnie po akadyjsku napisano najpełniejszą wersję Eposu o Gilgameszu w XIII w.p.n.e.

Okres akadyjski

Okres akadyjski jest to okres w historii Mezopotamii, trwający w latach 2316-2154 p.n.e. (wczesna epoka brązu). Charakteryzuje się on władzą dynastii akadyjskiej nad całą Mezopotamią. Dynastia ta wywodziła się z ludu, zwanego dzisiaj Akadyjczykami. Panowali nie tylko nad Mezopotamią, ale też nad Elamem, Syrią i prawdopodobnie Lewantem. Stolicą państwa był Akad (od którego pochodzi nazwa dynastii i ludu). Nad pozostałym terytorium rządził,  za pomocą lokalnych dynastii,  kontrolowanych przez namiestników królewskich, dysponujących wojskiem. Doprowadzili tym do większej centralizacji władzy.

Władcy imperium akadyjskiego:

• Sargon Wielki był założycielem dynastii akadyjskiej i pierwszego na świecie imperium. Najprawdopodobniej pochodził z niższych warstw społecznych. Został dworzaninem króla Kisz, Urzababy. Uczestniczył w obaleniu go. Prawdopodobnie dzięki kupcom akadyjskim, przejął władzę w państwie w 2334 r.p.n.e. Pokonał Lugalzagesiego w 2316 r.p.n.e. i przejął po nim władzę w całym Sumerze. Założył Akad, niedaleko Kisz. Podbił potem i zwasalizował Elam. Zmarł w 2279 r.p.n.e.
• Synowie Sargona: Rimusz (panował w latach 2278-2270 p.n.e.) i Manisztusu (panował w latach 2269-2255 p.n.e.) musieli zmierzyć się z buntami miast sumeryjskich i Elamitów. Rimusz utracił północne terytoria, a Manisztusu - Elam.
• Naram-Sin (panował w latach 2254-2218 p.n.e.) był synem Manisztusu. Za jego panowania Akad osiągnął szczyt swej potęgi. Prowadził on liczne kampanie wojenne. Zdobył Eblę i Mari (znajdujące sięna terenie Syrii). Walczył też z Amorytami i Hurytami. Odeprał najazdy Lulubejów z gór Zagros. Po wielu latach ujarzmił bunt w południowym Sumerze.
• Szar-kali-szarri (panował w latach ok. 2217-2193 p.n.e.) był synem Naram-Sina. Za jego panowania Mezopotamia była co chwila najeżdżana przez Gutejów i Lulubejów z gór Zagros, koczowniczych Amorytów oraz Elamitów. Władca nie uporał się z najazdami  i po jego śmierci nastąpił w kraju chaos i bezkrólewie). 
• Dudu (panował w latach 2188-2169 p.n.e.) położył kres bezkrólewiu i uporządkował państwo, które obejmowało tylko okolice miasta Akad. 
• Szu-durul (panował w latach 2168-2154 p.n.e.) był ostatnim władcą z dynastii akadyjskiej. Jego państwo upadło w wyniku najazdu Gutejów.

Elamici

zasięg Elamu

Elamici był to lud nieznanego pochodzenia, żyjący w południowo-zachodniej części dzisiejszego Iranu. Od wieków żyli w cieniu, swych zachodnich sąsiadów, mieszkańców Mezopotamii. Utrzymywali ożywione kontakty handlowe i kulturalne. Tak jak Sumerowie, stworzyli dużo miast-państw, które jednak zjednoczyły się w jedno federacyjne państwo Elam ok. 2400 r.p.n.e. Stolicą została Suza. Elamici przejęli też pismo klinowe ok. 3100 r.p.n.e. i przystosowali go do swojego języka. Brak jest, niestety, ciągłości kronik, przez co trudno odtworzyć ich dzieje.Wiele jest białych plam i niejasności. Wiadomo, że nierzadko atakowali Mezopotamię, w wyniku czego upadały dynastie i imperia. Sami również byli obiektem ataków i podbojów. Co ciekawe język elamicki był językiem urzędowym w starożytnej Persji do IV w.p.n.e.

Kultura grobów katakumbowych

Kultura grobów katakumbowych to kultura archeologiczna epoki brązu, obejmująca obszar stepów na wschodzie Europy. Istniała w latach ok. 2800-2000 p.n.e., ale największy rozwój rozpoczął się dopiero w ok. 2200 r.p.n.e. Powstała pod dużym wpływem ludów kaukaskich, skąd przybyła też najprawdopodobniej umiejętność obróbki brązu.
     Ludy tej kultury zajmowały się początkowo pasterstwem, zwłaszcza bydła. Z czasem przeszli oni na uprawę zbóż. Osady budowano głównie w sąsiedztwie rzek. Używano głównie narzędzi kamiennych lub kościanych. Tylko bogatszych było stać na wyroby z brązu lub czystej miedzi. Robiono też naczynia gliniane o szerokich otworach o beczułkowatym kształcie. Ceramika jest bogato ozdobione pasami nakłuć, czy zygzakami.
    Nazwa kultury pochodzi od specyficznego sposobu pochówków. Chowano zmarłych w pozycji wyprostowanej lub skurczonej na boku w katakumbach wydrążonych w ścianach pionowych szybów. Część grobów była bogato wyposażona, co może oznaczać, że byli oni wysoko w hierarchii społecznej. W grobach tych była m.in. broń (u wojowników) lub tygle, dysze i inne narzędzia odlewnicze (u odlewników - byli oni widać bardzo poważani). Większość grobów była jednak wyposażona w kamienne narzędzia. W przypadku arystokracji oddzielano czaszkę od reszty szkieletu.

Epoka brązu w Europie

Epoka brązu zaczynała się i kończyła w różnych okresach w różnych częściach kontynentu. W tym czasie na terenie Europy istniało wiele kultur, które pojawiały się, rozprzestrzeniały i znikały, zostawiając ślad w ich następcach. Większość kultur epoki brązu w Europie miała charakter wodzostw, co oznaczało coraz większą hierarchizację i centralizację organizacji polityczno-społecznej. Powstawały elity, których groby były bogato wyposażone. Poszczególne wodzostwa rywalizowały ze sobą: budowano umocnienia i wykonywano nową broń - miecze i berła sztyletowe. Rozwinął się handel dalekosiężny, zwłaszcza cyną, miedzią (potrzebnymi do wyroby brązu) i bursztynem. Nie wszędzie wszakże były ich złoża. Spowodowało to też rozwój mód i idei, co wpłynęło na powolne ujednolicenie kulturowe Europy.

Bałkany
Epoka tutaj trwała w latach ok. 2600-1000 p.n.e. Istniało tu wiele małych kultur. Ludność zajmowała się rolnictwem, hodowlą zwierząt, handlem i rzemiosłem. Większość było ludów, żyjących w stałych osadach. Były również koczownicze ludy pastersko-łowieckie. Najważniejsza była zaś kultura egejska. Ludy z tej kultury żyły nad Morzem Egejskim (tereny dzisiejszej Grecji i zachodniej Turcji). Stworzyły one pierwsze europejskie cywilizacje: minojska (2000-1550 r.p.n.e.) i mykeńska (1600-1100 r.p.n.e.). Umiejętność obróbki brązu przyszła najprawdopodobniej z Bliskiego Wschodu.

Europa Środkowa
Epoka brązu trwała tutaj w latach ok. 1800-700 p.n.e. Pierwszą dużą kulturą była kultura unietycka (2300-1600 r.p.n.e.). Została ona zastąpiona przez krąg kultur mogiłowych (1700-1200 r.p.n.e.) oraz krąg kultur pól popielnicowych (1700-900 r.p.n.e.). Znajomość obróbki brązu dotarła tutaj dzięki ludom naddunajskim i bałkańskim.

Europa Wschodnia
Epoka brązu trwała tutaj w latach ok. 2200-900 p.n.e. Pierwszą dużą kulturą była powstała na stepach kultura grobów katakumbowych (2800-2000 r.p.n.e.). Zastąpiona ona została przez kulturę ceramiki wielowałeczkowej (2100-1750 r.p.n.e.), a ta z kolei przez kulturę grobów zrębowych (1800-1300 r.p.n.e.). Znajomość obróbki brązu dotarła dzięki ludom kaukaskim.

Europa Zachodnia
Epoka brązu trwała w latach 1800-700 p.n.e. Długo utrzymywały się neolityczne kultury megalityczne i lokalne gruby kultury pucharów dzwonkowatych (obejmującą tereny Niemiec, Włoch, Francji, Półwyspu Iberyjskiego i Wysp Brytyjskich). Tylko w miejscach obfitych w złoża miedzi i cyny, wytworzyły się kultury epoki brązu, w tym: kultura Wessex (2000-1400 r.p.n.e.), obejmująca tereny dzisiejszej Anglii.oraz kultura Terramare (1500-1300 r.p.n.e.), obejmująca północne Włochy. Znajomość obróbki brązu ludy te zdobyły dzięki bliskowschodnim kupcom-żeglarzom.

Skandynawia
Epoka brązu trwała w latach 1700-400 p.n.e. Ludność tworzyła kulturę nordyjską. Znajomość obróbki brązu dotarła tutaj, dzięki ludom kultury unietyckiej.

Cywilizacja doliny Indusu

Cywilizacja doliny Indusu (zwana też Kulturą Indusu, Kulturą Harappa lub Kulturą Mohendżo-Daro) trwała nad Indusem w latach 3300-1300 p.n.e. Jednak dopiero w ok. 2600 r.p.n.e. powstały pierwsze miasta. Do dzisiaj odkryto ok. 10 miejscowości, które można uznać za miasta. Reszta to niewielkie ośrodki rolnicze.

Wielka Łaźnia w Mohendżo-Daro

Cechy charakterystyczne dla miast cywilizacji doliny Indusu:

• liczyły nawet 30000 - 50000 mieszkańców;
• były chronione przed powodziami, za pomocą wałów przeciwpowodziowych oraz sztucznych ceglanych platform, na których miasta budowano;
• ulice były brukowane i przecinały się pod kątem prostym;
• skutecznie oddzielano przestrzeń prywatną od publicznej, a także przestrzeń handlową od mieszkalnej;
• budynki mieszkalne były najczęściej dwupiętrowe i wielopokojowe i wszystkie posiadały dostęp do czystej wody oraz łazienkę, podłączoną  do sieci kanalizacyjnej, odprowadzającej nieczystości na zewnątrz miasta;
• posiadały rozległe cytadele, gdzie znajdowały się obiekty publiczne np. łaźnie;
• brak budynków, które można określić jako świątynie i pałace;
• większość budynków było budowanych z cegieł (pierwsze na świecie masowe wykorzystanie cegieł).

      Społeczeństwo było podzielone na wiele klas, co sugerują figurki o różnych strojach i fryzurach oraz znaki pisma. System władzy był najprawdopodobniej teokratyczny (władzę sprawowali kapłani) lub oligarchiczny (władzę sprawowała grupa ludzi). Władcy panowali nad rozległymi obszarami i manifestowali swą potęgę, nie przez wznoszenie monumentalnych budowli, czy pomników, ale przez symbolikę biżuterii, pieczęci, czy pisma (ówczesne pismo miało formę piktogramów, nie odczytano go do dzisiaj). Brak jest też, o dziwo, zorganizowanej siły zbrojnej.  Społeczeństwo, mimo podziału na klasy, miało charakter egalitarny (świadczy o tym jednolite rozplanowanie miast i brak zróżnicowania statusu materialnego w pochówkach).
   Podstawą gospodarki było rolnictwo. Na wysokim poziomie jednak było również rzemiosło. Wyrabiano:

• ceramikę, w tym terakotę i fajans,
• narzędzia,
• zabawki,
• biżuterię (koraliki, naszyjniki itp.),
• figurki.

Robiono je z m.in.: muszli, drewna, kości, rogów, kamieni półszlachetnych, ołowiu, srebra, złota, miedzi, czy brązu (umiejętność jego obróbki stała się powszechna ok. 2000 r.p.n.e. i od tego momentu rozpoczyna się tutaj epoka brązu).

    Mieszkańcy doliny Indusu posługiwali się pismem, do dzisiaj nieodczytanym, już od 3300 r.p.n.e. Znaki miały charakter ideogramów. Nieprawdziwe są hipotezy, że pochodzi ono od sumeryjskiego pisma klinowego.
   Nie wiadomo nic o religii, ale najprawdopodobniej miała charakter animistyczny.
   Cywilizacja ta od ok. 2200 r.p.n.e. zaczęła upadać, a w ok. 1900 r.p.n.e. zniknęła całkowicie. Wpływ na to miały najprawdopodobniej: susze i pustynnienie doliny Indusu, co spowodowało wyschnięcie rzeki Saraswati, nad którą leżało większość miast. Poza tym z powodu nadmiernej eksploatacji gleby, wyjałowiła się. Napływ ludności doprowadził do upadku dotychczasowego porządku. Przez to władze straciły autorytet i już nie kontrolowały tego co się dzieje w miastach.Z czasem straciły kontakty handlowe, co doprowadziło do upadku ekonomicznego. Miasta wtedy opustoszały i ludzie na powrót zamieszkali w niewielkich osadach. 

Stare Państwo

Stare Państwo to okres w historii Egiptu, trwający w latach 2707-2216 p.n.e., czyli w czasie rządów dynastii III-VI. Był to czas dobrobytu państwa egipskiego. Faraonowie cieszyli się wielkim szacunkiem. Właśnie wtedy budowano im monumentalne grobowce, zwane piramidami. Władza państwowa i religijna przenikały się nawzajem. Kapłani byli podporządkowani faraonowi. Przez cały okres stolicą było wciąż Memfis, a ich nekropolia władców znajduje się w kilku miejscowościach nieopodal stolicy.


III dynastia

piramida Dżesera

Władcy z tej dynastii rządzili Egiptem w latach 2707-2629 p.n.e. Założycielem był Sanacht, ale nie wiadomo w jaki sposób zdobył władzę, ale  prawdopodobnie przez więzy krwi z poprzednikiem (mógł być zięciem, wnukiem, albo synem Chasechemui.
    Po nim władzę przejął Dżeser. Władał w latach 2690-2670 p.n.e. Zasłynął z tego, że był pierwszym faraonem pochowanym w piramidzie (znajduje się ona w Sakkarze). Zbudował ją wezyr Inhotep, który był też architektem i lekarzem. Uważa się, że był pierwszym, znanym światu, geniuszem. W późniejszych czasach urósł do roli boga. Piramidę Dżesera zbudował przykrywając pierwotną mastabę, czterostopniową piramidą schodkową. Co do samego faraona to wprowadził to tytulatury królewskiej nowy przydomek: Złoty Horus. Był też pierwszym władcą, któremu zbudowano monumentalny posąg. Ustawiono go w serdabie (komora w piramidzie z posągiem zmarłego). Za życia poddał cały kraj sprawnej i scentralizowanej strukturze urzędniczej. Rozpoczął też systematyczną penetrację Synaju i Dolnej Nubii.

piramida łamana Snofru

   Pozostali władcy dynastii niczym specjalnym się nie charakteryzowali. Nie ma też pewności ilu ich tak naprawdę było, jak długo panowali i gdzie zostali pochowani (ich grobowce mogą też być w Sakkarze, lub innych miejsc nekropolii memfickiej).


IV dynastia
Władcy z tej dynastii rządzili Egiptem w latach 2629-2504 p.n.e. Jej założycielem był Snofru, który był synem Meresanch, jednej z konkubin poprzedniego faraona Huniego. Panował w latach 2629-2604 p.n.e. Prowadził intensywne i skuteczne wyprawy do Libii, Nubii i na półwysep Synaj (bronił tam kopalń miedzi, malachitu i turkusów przez nomadami. Za swego panowania zbudował wiele świątyń, warowni, a nawet aż 4 piramidy:

• niedokończona piramida w Meidum o  nietypowym kształcie,
• jedyna piramida łamana w Dahszur (ze 102 m wys. jest czwartą piramidą pod względem wysokości),
• piamida w Seila,
• Czerwona Piramida w Dahszur, gdzie Snofru został pochowany (jest pierwszą piramidą w kształcie ostrosłupa i z 109,5 m wys. jest trzecią pod względem wysokości).

   Kolejnym władcą był Cheops, który panował w latach 2604-2581 p.n.e.  Został on pochowany w Wielkiej Piramidzie w Gizie, która jest najwyższą budowlą tego typu (ma 138,75 m wys.). Została przez starożytnych Greków uznana za jeden z Siedmiu Cudów Świata.

piramidy w Gizie; od lewej:
Mykerinosa, Chefrena i Cheopsa

    Po Cheopsie władzę przejął jego syn Dźedefre. Był przez rodzinę oskarżony o zamordowanie swego starszego brata i bezprawne przejęcie władzy. Dlatego swą nekropolię wybudował w Abu Roasz. Jako pierwszy przyjął tytuł Sa-Ra (co znaczy Syn Re).
   Po nim władzę przejął jego brat Chefren, który panował w latach 2572-2546 p.n.e. Jego panowanie określa się jako szczyt potęgi Starego Państwa. Zdobył Nubię i nawiązał kontakty z miastami w Syrii i Libanie. Jego piramida jest drugą co do wielkości i ma wys. 136 m.i mieści się w Gizie. Grobowca "strzeże" słynny Wielki Sfinks. Nie ma pewnych informacji co do kolejnych władców z tej dynastii, poza Mykerinosem, który panował w latach 2539-2511 p.n.e. Znany jest z wielu posągów, odkrytych w obrębie  kompleksu grobowego w Gizie.


V dynastia

piramidy w Abusir; od lewej;
Sahure, Niuserrei Neferirkare

Władcy tej dynastii panowali w Egipcie w latach 2504-2347 p.n.e. Założycielem dynastii był Userkaf. Nie wiadomo w jaki sposób zdobył władzę. Najprawdopodobniej został wyniesiony na tron w wyniku buntu robotników, budujących piramidy. Poparcia udzielili mu kapłani boga Re z Heliopolis, dzięki czemu ich władza religijna, ale też i polityczna znacznie wzrosła. Sam władca bardziej przykładał się do budowy świątyń, niż własnego grobowca. Został pochowany w Sakarze. Jego piramida, podobnie jak innych władców V dynastii, została zbudowana niestarannie i z kiepskiego materiału i ostały się tylko resztki.

      Następcą Userkafa był jego brat Sahure, który panował w latach 2496-2483 p.n.e. Doprowadził on na krótko do zrównoważenia gospodarki państwa. Prowadził wyprawy wojenne na Synaj, do Libii i Nubii. Prowadził handel, w tym morski, z miastami Bliskiego Wschodu. Zgodnie z tradycją dynastii zbudował świątynię boga Re. Jako pierwszy został pochowany w Abusir. Za kolejnych władców coraz bardziej uwidaczniała się rosnąca władza nomarchów (urzędników odpowiedzialnego za jednostkę administracyjną, zwaną nomą). Za tym szła powolny spadek władzy centralnej.

     Faraon Dżedkare (panował w latach 2405-2367 p.n.e.) zerwał z doktryną solarną i nie zbudował świątyni solarnej. Po nim władał Unis, który najprawdopodobniej pochodził z libijskiego rodu. Nie wiadomo jak zdobył władzę. W jego piramidzie w Sakkarze po raz pierwszy pojawiły słynne Teksty Piramid (teksty religijne związane z kultem zmarłych, napisane na ścianach piramid).


VI dynastia
Panowała ona w latach 2347-2216 p.n.e. Jej rządy charakteryzują się powolnym spadkiem władzy królewskiej. Urząd nomarchy stał się dziedziczny, co w praktyce uniezależniło tych urzędników od władzy centralnej. Dzięki zwolnieniu z podatków, zwiększyły się ich majątki. Zaczęli sobie oni sami wznosić grobowce, w formie mastab. Nekropolią władców była Sakkara. Pochowani byli w nietrwałych piramidach, opatrzonych Tekstami Piramid.
   Założycielem dynastii był Teti. Panował w latach 2347-2337 p.n.e. Nie wiadomo jak zdobył władzę. By ją uprawomocnić, ożenił się z córką Unisa. Zwolnił też z podatków kapłanów i świątynie Ozyrysa w Abydos.

   Faraon Pepi I panował w latach 2335-2285 p.n.e. Przez cały czas jego panowania widać napięcia wewnętrzne. Ich wyrazem były dwa nieudane spiski przeciw władcy. Po tym chciał związać się bliżej z możnymi z Górnego Egiptu. Dlatego ożenił się z córkami lokalnego możnowładcy. Rozdawał też zaszczyty, dobra itp., co miało demoralizujący na nich wpływ. Budował też wiele świątyń.

      Pepi II panował w latach 2279-2219 p.n.e., a więc bardzo długo. Przez ten czas nomarchowie znacząco urośli w siłę i doprowadzili do anarchii. Faraon tworzył nowe urzędy, by zaspokoić ambicje jak największej liczby możnowładców. Ustanowił też dwóch wezyrów; jeden odpowiadał za Dolny, a drugi za Dolny Egipt.
   Ostatnim władcą VI dynastii i całego Starego Państwa była Nitokris, pierwsza kobieta panująca na tronie egipskim. Upadek państwa został spowodowany przez bunt ludności (nałożono na nią duże podatki w czasie zmian klimatycznych i serii niskich wylewów Nilu) przeciw możnym i uniezależnienie się księstw dzielnicowych. Dwór królewski mocno zbiedniał i nie mógł skutecznie walczyć o swą pozycję. 

Okres wczesnodynastyczny w Mezopotamii

Okres wczesnodynastyczny (zwany też starosumeryjskim) trwał na terenie Mezopotamii w latach 2900-2316 p.n.e. (wczesna epoka brązu). W tym czasie na południu krainy istniało już wiele sumeryjskich miast-państw. Z czasem władzę nad nimi po królach-kapłanach przejęli władcy świeccy, zwani ensi. Nie mieli oni boskiego nadania i władzę utrwalali zbiorem praw. Budowali oni pełne przepychu pałace obok świątyń. W ten sposób podkreślali zgodę bogów na swoje rządy. Ich groby były również luksusowo wyposażone. Składano też ofiarę ze sług.
   Władcy ciągle prowadzili ze sobą wojny. Co jakiś czas dominację nad innymi przejmował jeden ośrodek. Jeśli jednak po charyzmatycznym władcy, przejmował człowiek gnuśny i nieudolny państwo szybko się rozpadało.  Było tak, ponieważ zwycięzca nie rozmieszczał w podbitym kraju swoich garnizonów i nie władali nimi zarządcy mianowani przez władcę.Zamiast tego nakładano daniny, które zbierał podwładny lokalny król. Jednak w przypadku osłabienia władzy, wasal przestawał płacić daniny i w ten sposób uniezależniał się. Większość ambitnych władców starała się podbić miasta Kisz i Nippur. Poparcie tamtejszych kapłanów gwarantowało prawną władzę. Było tak, ponieważ wg. mitologii bóg Enlil właśnie w Kisz odtworzył władzę królewską po wielkim potopie. Enmebaragesi, król Kisz, zbudował w Nippur świątynię Enlila.
   Ciągłe walki spowodowały, że miasta zaczęto otaczać murami. Produkowano też wielkie ilości broni z brązu. Ważnym tematem sztuki stały się wielki zwycięstwa króli. Często ukazywano władcę depcącego pokonanych przeciwników. Postanowiono też opisywać czyny władców, by zostały dla potomności. Dotychczasowe pismo obrazkowe było jednak dostosowane do zadań administracyjnych i handlowych. Uproszczono więc pismo, tak że każdy znak oznaczał nie słowo, a sylabę.

Wybrani  władcy:

• Enmebaragesi z I dynastii Kisz jest najpewniej najstarszym władcą sumeryjskim, potwierdzony własnymi inskrypcjami królewskimi; 
• Enmerkar z I dynastii Uruk był głównym bohaterem dwóch sumeryjskich eposów: Enmerkar i Pan Aratty oraz Enmerkar i Ensuhkeszdana, które opisywały dyplomatyczne zabiegi władcy o zdobycie miasta Aratta. 
• Lugalbanda z I dunastii Uruk był głównym bohaterem sumeryjskich eposów: Lugalbanda w Jaskini Górskiej oraz Lugalbanda i Ptak Anzu, które opisywały zdobycie Aratty (Lugalbanda występował jako dowódca wojsk Enmerkara);
• Gilgamesz z I dynastii z Uruk był głównym bohaterem wielu sumeryjskich eposów, oraz akadyjskiego Eposu o Gilgameszu (powstałego w oparciu o te sumeryjskie); wg. nich Gilgamesz pokonał władcę Aggę, władcę Kisz, a także wiele potworów i szukał tajemnicy nieśmiertelności
• Agga z I dynastii z Kisz był antagonistycznych bohaterem eposu Gilgamesz i Agga z Kisz, gdzie został pokonany przez Gilgamesza z Uruk; na nim skończyła się dynastia;
• Eanatum z I dynastii z Lagasz walczył z miastem Umma o przygraniczne tereny i wygrał; zdobył też Ur, Uruk i Kisz, a także Mari; walczył z Elamitami;
• Enmetena z I dynastii z Lagasz pokonał Ur-Lumę z Ummy oraz zawiązał pokój z Lugalkiniszedudu z II dynastii Uruk;
• Urukagina z I dynastii z Lagasz został pokonany przez Lugalzagesiego z III dynastii Uruk; był autorem najstarszych znanych reform społecznych i zajął się m.in. korupcją i wyzyskiem biedaków przez bogaczy;
• Ku-Bau z III dynastii Kisz była jedyną sumeryjską kobietą na tronie;
• Lugalzagesi z III dynastii z Uruk początkowo był władcą Ummy; najpierw podbił swego odwiecznego rywala, miasto Lagasz, a potem Ur, Uruk, Larsę, Nippur oraz Kisz; przeniósł stolicę do Uruk i przyjął tytuł "króla Kraju" (sum. lugal kalam-ma);  w ten sposób zjednoczył Sumer; pokonany przez Sargona z Akadu ok. 2316 r.p.n.e.(wydarzenie to kończy okres wczesnodynastyczny).

Okres wczesnodynastyczny w Egipcie

Okres wczesnodynastyczny (zwany też archaicznym) trwał na terenie Egiptu od ok. 3032-2707 r.p.n.e. (część epoki brązu). Rozpoczyna się on wraz ze zjednoczeniem Egiptu przez Narmera, władcę Górnego Egiptu. Jest to czas panowania I i II dynastii. W tym to okresie ostatecznie ukształtowały się wierzenia egipskie. Do szerszego użytku weszło pismo hieroglificzne, wyroby z miedzi, kości słoniowej, czy złota. Społeczeństwo coraz wyraźniej dzieliło się na tych biednych i bogatych. Rozwijał się handel z sąsiednimi społecznościami.

Sztuka

paleta Narmera

Niemal całkowicie zrezygnowano z ozdobnej ceramiki na rzecz malowideł ściennych. Używano już trzech barw: czerwony, biały i czarny. Rozwijała się sztuka rzeźbiarska. Jako materiał korzystano głównie kości słoniowej. Z zielonego łupku robiono palety, kształtem przypominające tarcze. Składano je z maczugami w świątyniach.

I dynasta

Panowała ona najprawdopodobniej w latach 3032-2853 p.n.e. Stolicą było wtedy Tinis (leżące gdzieś w Górnym Egipcie). Pierwszym władcą był, wspomniany wcześniej, Narmer (część badaczy uważa go za ostatniego władcę z dynastii "0").  Podbił on Dolny Egipt, co przedstawia paleta złożona przez niego w świątyni. Uważa się, że to on założył na byłej granicy Górnego i Dolnego Egiptu miasto Memfis. Kolejni władcy toczyli wojny z Nubijczykami, Etiopami i Libijczykami. Podbili Synaj. Faraon Den zmniejszył władzę urzędników i ustanowił święto sed  (czyli odnowienie władzy królewskiej w 30. rocznicę objęcia władzy). Najprawdopodobniej faraon Anedżib przeniósł stolicę do Memfis. Wszyscy władcy z I dynastii zostali pochowani w Umm al-Kaab, koło Abydos w mastabach. Były to grobowce, mające kształt ściętego ostrosłupa na prostokątnym planie.Składała się ona z murowanej części podziemnej oraz podziemnej komory grobowej (wejście do niej prowadziło pionowym szybem, który po pogrzebie był zasypywany).

II dynastia

przekrój mastaby

Panowała ona najprawdopodobniej w latach 2853-2707 p.n.e. Siedzibą władców było Memfis,  a nekropolią Sakkara (leżąca pod stolicą). Założycielem dynastii był Hetepsechemui. Nie wiadomo w jaki sposób przejął władzę. Możliwe, że wywodził się z Bubastis w delcie Nilu. Czcił on bowiem lokalnych bogów. Mamy też początek kultu słońca. Kolejny faraon Reneb rozpoczął kult Re i faworyzował Dolny Egipt. Kontynuował to Nineczer, co tylko pogłębiło już istniejący konflikt między Północą i Południem. Źródła dotyczące pozostałych władców z tej dynastii są skąpe i sprzeczne ze sobą. Trudno więc określić: ilu było władców, czym się zasłużyli i nad jakim obszarem panowali. Zjednoczenia kraju dokonał najprawdopodobniej Chasechumei. Ustanowił on Horusa i Seta za równoprawne bóstwa opiekuńcze dynastii. Okres wczesnodynastyczny kończy się więc ostatecznym uregulowaniem struktur państwowych.