Kultura unietycka

Kultura unietycka to kultura archeologiczna epoki brązu, obejmująca tereny Europy Środkowej. Istniała w latach 2300-1600 p.n.e. Powstała pod wpływem neolitycznych kultur: pucharów dzwonowatych i ceramiki sznurowej.  Nazwa pochodzi od stanowiska archeologicznego w Úněticach koło Pragi. 
      Osadnictwo jest słabo poznane. Osady budowano raczej na terenach trudno dostępnych, a łatwych do obrony. Budowano domy drewniane. Na terenie Polski odkryto osadę w Bruszczewie w Wielkopolsce. Była to prawdopodobnie warownia hutników. Znaleziono tam magazyn pełen gotowych wyrobów z brązu. Możliwe, że metalurgię uważano za magię i hutnicy posiadali duży autorytet. Mogło się to oznaczać posiadanie przez nich władzy na pewnym terenie. Wyrabiali oni głównie: sztylety, berła sztyletowe, siekierki, naramienniki, naszyjniki, czy bransolety. 

Jedna z "wielkopolskich piramid"

     Ludność jednak trudniła się przede wszystkim rolnictwem. Produkcja była duża, o czym świadczą jamy i wielkie naczynia, służące do magazynowania nadwyżek, gł. ziarna zbóż i rośliny strączkowe. Są też świadectwa hodowli zwierząt, w tym koni. 
    Zmarłych chowano w kłodach drewnianych lub w obstawach kamiennych w postaci embrionalnej, głową zwróconą ku południu. Groby, zwłaszcza męskie, są wyposażone w różnego rodzaju ozdoby, zwłaszcza z brązu, ale też ze złota i bursztynu. Osoby ważne w danej społeczności chowano pod kurhanami, zwane grobami książęcymi. Ich groby były bardzo bogato wyposażone w ozdoby i narzędzia. Obowiązkowo znajdowały się tam berła sztyletowe. Często znajdowały się tam szkielety koni. Największe skupisko takich kurhanów znajduje się w Łękach Małych w Wielkopolsce. Zwane są one "piramidami wielkopolskimi". Komora grobowa była przykryta warstwami: z gliny, kamieni,a na wierzchu z ziemi. 
   

Akadyjczycy

Akadyjczycy to lud semicki przybyły do Mezopotamii z Półwyspu Arabskiego. Przez wiele wieków żyli wspólnie z Sumerami. Przyjęli od nich wierzenia, wiele zwyczajów i wynalazków. Przystosowali też pismo klinowe do zapisu swojego języka. Sami zaś wymyślili kalendarz, który był przez wieki wykorzystywany w Mezopotamii. Do najwybitniejszych Akadyjczyków należał Sargon Wielki, który przejął władzę nad Kisz, a potem całym Sumerem. Stworzył on pierwsze na świecie imperium, które przetrwało prawie 200 lat. Założył on miasto Akad, które stało się jego stolicą. Od nazwy tego miasta pochodzi dzisiejsza nazwa Akadyjczyków. Język akadyjski stał się językiem urzędowym. Nawet po upadku imperium akadyjskiego, język ten był używany w kontaktach między państwami Bliskiego Wschodu aż do drugiej połowy II tysiąclecia p.n.e. Właśnie po akadyjsku napisano najpełniejszą wersję Eposu o Gilgameszu w XIII w.p.n.e.

Okres akadyjski

Okres akadyjski jest to okres w historii Mezopotamii, trwający w latach 2316-2154 p.n.e. (wczesna epoka brązu). Charakteryzuje się on władzą dynastii akadyjskiej nad całą Mezopotamią. Dynastia ta wywodziła się z ludu, zwanego dzisiaj Akadyjczykami. Panowali nie tylko nad Mezopotamią, ale też nad Elamem, Syrią i prawdopodobnie Lewantem. Stolicą państwa był Akad (od którego pochodzi nazwa dynastii i ludu). Nad pozostałym terytorium rządził,  za pomocą lokalnych dynastii,  kontrolowanych przez namiestników królewskich, dysponujących wojskiem. Doprowadzili tym do większej centralizacji władzy.

Władcy imperium akadyjskiego:

• Sargon Wielki był założycielem dynastii akadyjskiej i pierwszego na świecie imperium. Najprawdopodobniej pochodził z niższych warstw społecznych. Został dworzaninem króla Kisz, Urzababy. Uczestniczył w obaleniu go. Prawdopodobnie dzięki kupcom akadyjskim, przejął władzę w państwie w 2334 r.p.n.e. Pokonał Lugalzagesiego w 2316 r.p.n.e. i przejął po nim władzę w całym Sumerze. Założył Akad, niedaleko Kisz. Podbił potem i zwasalizował Elam. Zmarł w 2279 r.p.n.e.
• Synowie Sargona: Rimusz (panował w latach 2278-2270 p.n.e.) i Manisztusu (panował w latach 2269-2255 p.n.e.) musieli zmierzyć się z buntami miast sumeryjskich i Elamitów. Rimusz utracił północne terytoria, a Manisztusu - Elam.
• Naram-Sin (panował w latach 2254-2218 p.n.e.) był synem Manisztusu. Za jego panowania Akad osiągnął szczyt swej potęgi. Prowadził on liczne kampanie wojenne. Zdobył Eblę i Mari (znajdujące sięna terenie Syrii). Walczył też z Amorytami i Hurytami. Odeprał najazdy Lulubejów z gór Zagros. Po wielu latach ujarzmił bunt w południowym Sumerze.
• Szar-kali-szarri (panował w latach ok. 2217-2193 p.n.e.) był synem Naram-Sina. Za jego panowania Mezopotamia była co chwila najeżdżana przez Gutejów i Lulubejów z gór Zagros, koczowniczych Amorytów oraz Elamitów. Władca nie uporał się z najazdami  i po jego śmierci nastąpił w kraju chaos i bezkrólewie). 
• Dudu (panował w latach 2188-2169 p.n.e.) położył kres bezkrólewiu i uporządkował państwo, które obejmowało tylko okolice miasta Akad. 
• Szu-durul (panował w latach 2168-2154 p.n.e.) był ostatnim władcą z dynastii akadyjskiej. Jego państwo upadło w wyniku najazdu Gutejów.

Elamici

zasięg Elamu

Elamici był to lud nieznanego pochodzenia, żyjący w południowo-zachodniej części dzisiejszego Iranu. Od wieków żyli w cieniu, swych zachodnich sąsiadów, mieszkańców Mezopotamii. Utrzymywali ożywione kontakty handlowe i kulturalne. Tak jak Sumerowie, stworzyli dużo miast-państw, które jednak zjednoczyły się w jedno federacyjne państwo Elam ok. 2400 r.p.n.e. Stolicą została Suza. Elamici przejęli też pismo klinowe ok. 3100 r.p.n.e. i przystosowali go do swojego języka. Brak jest, niestety, ciągłości kronik, przez co trudno odtworzyć ich dzieje.Wiele jest białych plam i niejasności. Wiadomo, że nierzadko atakowali Mezopotamię, w wyniku czego upadały dynastie i imperia. Sami również byli obiektem ataków i podbojów. Co ciekawe język elamicki był językiem urzędowym w starożytnej Persji do IV w.p.n.e.

Kultura grobów katakumbowych

Kultura grobów katakumbowych to kultura archeologiczna epoki brązu, obejmująca obszar stepów na wschodzie Europy. Istniała w latach ok. 2800-2000 p.n.e., ale największy rozwój rozpoczął się dopiero w ok. 2200 r.p.n.e. Powstała pod dużym wpływem ludów kaukaskich, skąd przybyła też najprawdopodobniej umiejętność obróbki brązu.
     Ludy tej kultury zajmowały się początkowo pasterstwem, zwłaszcza bydła. Z czasem przeszli oni na uprawę zbóż. Osady budowano głównie w sąsiedztwie rzek. Używano głównie narzędzi kamiennych lub kościanych. Tylko bogatszych było stać na wyroby z brązu lub czystej miedzi. Robiono też naczynia gliniane o szerokich otworach o beczułkowatym kształcie. Ceramika jest bogato ozdobione pasami nakłuć, czy zygzakami.
    Nazwa kultury pochodzi od specyficznego sposobu pochówków. Chowano zmarłych w pozycji wyprostowanej lub skurczonej na boku w katakumbach wydrążonych w ścianach pionowych szybów. Część grobów była bogato wyposażona, co może oznaczać, że byli oni wysoko w hierarchii społecznej. W grobach tych była m.in. broń (u wojowników) lub tygle, dysze i inne narzędzia odlewnicze (u odlewników - byli oni widać bardzo poważani). Większość grobów była jednak wyposażona w kamienne narzędzia. W przypadku arystokracji oddzielano czaszkę od reszty szkieletu.

Epoka brązu w Europie

Epoka brązu zaczynała się i kończyła w różnych okresach w różnych częściach kontynentu. W tym czasie na terenie Europy istniało wiele kultur, które pojawiały się, rozprzestrzeniały i znikały, zostawiając ślad w ich następcach. Większość kultur epoki brązu w Europie miała charakter wodzostw, co oznaczało coraz większą hierarchizację i centralizację organizacji polityczno-społecznej. Powstawały elity, których groby były bogato wyposażone. Poszczególne wodzostwa rywalizowały ze sobą: budowano umocnienia i wykonywano nową broń - miecze i berła sztyletowe. Rozwinął się handel dalekosiężny, zwłaszcza cyną, miedzią (potrzebnymi do wyroby brązu) i bursztynem. Nie wszędzie wszakże były ich złoża. Spowodowało to też rozwój mód i idei, co wpłynęło na powolne ujednolicenie kulturowe Europy.

Bałkany
Epoka tutaj trwała w latach ok. 2600-1000 p.n.e. Istniało tu wiele małych kultur. Ludność zajmowała się rolnictwem, hodowlą zwierząt, handlem i rzemiosłem. Większość było ludów, żyjących w stałych osadach. Były również koczownicze ludy pastersko-łowieckie. Najważniejsza była zaś kultura egejska. Ludy z tej kultury żyły nad Morzem Egejskim (tereny dzisiejszej Grecji i zachodniej Turcji). Stworzyły one pierwsze europejskie cywilizacje: minojska (2000-1550 r.p.n.e.) i mykeńska (1600-1100 r.p.n.e.). Umiejętność obróbki brązu przyszła najprawdopodobniej z Bliskiego Wschodu.

Europa Środkowa
Epoka brązu trwała tutaj w latach ok. 1800-700 p.n.e. Pierwszą dużą kulturą była kultura unietycka (2300-1600 r.p.n.e.). Została ona zastąpiona przez krąg kultur mogiłowych (1700-1200 r.p.n.e.) oraz krąg kultur pól popielnicowych (1700-900 r.p.n.e.). Znajomość obróbki brązu dotarła tutaj dzięki ludom naddunajskim i bałkańskim.

Europa Wschodnia
Epoka brązu trwała tutaj w latach ok. 2200-900 p.n.e. Pierwszą dużą kulturą była powstała na stepach kultura grobów katakumbowych (2800-2000 r.p.n.e.). Zastąpiona ona została przez kulturę ceramiki wielowałeczkowej (2100-1750 r.p.n.e.), a ta z kolei przez kulturę grobów zrębowych (1800-1300 r.p.n.e.). Znajomość obróbki brązu dotarła dzięki ludom kaukaskim.

Europa Zachodnia
Epoka brązu trwała w latach 1800-700 p.n.e. Długo utrzymywały się neolityczne kultury megalityczne i lokalne gruby kultury pucharów dzwonkowatych (obejmującą tereny Niemiec, Włoch, Francji, Półwyspu Iberyjskiego i Wysp Brytyjskich). Tylko w miejscach obfitych w złoża miedzi i cyny, wytworzyły się kultury epoki brązu, w tym: kultura Wessex (2000-1400 r.p.n.e.), obejmująca tereny dzisiejszej Anglii.oraz kultura Terramare (1500-1300 r.p.n.e.), obejmująca północne Włochy. Znajomość obróbki brązu ludy te zdobyły dzięki bliskowschodnim kupcom-żeglarzom.

Skandynawia
Epoka brązu trwała w latach 1700-400 p.n.e. Ludność tworzyła kulturę nordyjską. Znajomość obróbki brązu dotarła tutaj, dzięki ludom kultury unietyckiej.

Cywilizacja doliny Indusu

Cywilizacja doliny Indusu (zwana też Kulturą Indusu, Kulturą Harappa lub Kulturą Mohendżo-Daro) trwała nad Indusem w latach 3300-1300 p.n.e. Jednak dopiero w ok. 2600 r.p.n.e. powstały pierwsze miasta. Do dzisiaj odkryto ok. 10 miejscowości, które można uznać za miasta. Reszta to niewielkie ośrodki rolnicze.

Wielka Łaźnia w Mohendżo-Daro

Cechy charakterystyczne dla miast cywilizacji doliny Indusu:

• liczyły nawet 30000 - 50000 mieszkańców;
• były chronione przed powodziami, za pomocą wałów przeciwpowodziowych oraz sztucznych ceglanych platform, na których miasta budowano;
• ulice były brukowane i przecinały się pod kątem prostym;
• skutecznie oddzielano przestrzeń prywatną od publicznej, a także przestrzeń handlową od mieszkalnej;
• budynki mieszkalne były najczęściej dwupiętrowe i wielopokojowe i wszystkie posiadały dostęp do czystej wody oraz łazienkę, podłączoną  do sieci kanalizacyjnej, odprowadzającej nieczystości na zewnątrz miasta;
• posiadały rozległe cytadele, gdzie znajdowały się obiekty publiczne np. łaźnie;
• brak budynków, które można określić jako świątynie i pałace;
• większość budynków było budowanych z cegieł (pierwsze na świecie masowe wykorzystanie cegieł).

      Społeczeństwo było podzielone na wiele klas, co sugerują figurki o różnych strojach i fryzurach oraz znaki pisma. System władzy był najprawdopodobniej teokratyczny (władzę sprawowali kapłani) lub oligarchiczny (władzę sprawowała grupa ludzi). Władcy panowali nad rozległymi obszarami i manifestowali swą potęgę, nie przez wznoszenie monumentalnych budowli, czy pomników, ale przez symbolikę biżuterii, pieczęci, czy pisma (ówczesne pismo miało formę piktogramów, nie odczytano go do dzisiaj). Brak jest też, o dziwo, zorganizowanej siły zbrojnej.  Społeczeństwo, mimo podziału na klasy, miało charakter egalitarny (świadczy o tym jednolite rozplanowanie miast i brak zróżnicowania statusu materialnego w pochówkach).
   Podstawą gospodarki było rolnictwo. Na wysokim poziomie jednak było również rzemiosło. Wyrabiano:

• ceramikę, w tym terakotę i fajans,
• narzędzia,
• zabawki,
• biżuterię (koraliki, naszyjniki itp.),
• figurki.

Robiono je z m.in.: muszli, drewna, kości, rogów, kamieni półszlachetnych, ołowiu, srebra, złota, miedzi, czy brązu (umiejętność jego obróbki stała się powszechna ok. 2000 r.p.n.e. i od tego momentu rozpoczyna się tutaj epoka brązu).

    Mieszkańcy doliny Indusu posługiwali się pismem, do dzisiaj nieodczytanym, już od 3300 r.p.n.e. Znaki miały charakter ideogramów. Nieprawdziwe są hipotezy, że pochodzi ono od sumeryjskiego pisma klinowego.
   Nie wiadomo nic o religii, ale najprawdopodobniej miała charakter animistyczny.
   Cywilizacja ta od ok. 2200 r.p.n.e. zaczęła upadać, a w ok. 1900 r.p.n.e. zniknęła całkowicie. Wpływ na to miały najprawdopodobniej: susze i pustynnienie doliny Indusu, co spowodowało wyschnięcie rzeki Saraswati, nad którą leżało większość miast. Poza tym z powodu nadmiernej eksploatacji gleby, wyjałowiła się. Napływ ludności doprowadził do upadku dotychczasowego porządku. Przez to władze straciły autorytet i już nie kontrolowały tego co się dzieje w miastach.Z czasem straciły kontakty handlowe, co doprowadziło do upadku ekonomicznego. Miasta wtedy opustoszały i ludzie na powrót zamieszkali w niewielkich osadach. 

Stare Państwo

Stare Państwo to okres w historii Egiptu, trwający w latach 2707-2216 p.n.e., czyli w czasie rządów dynastii III-VI. Był to czas dobrobytu państwa egipskiego. Faraonowie cieszyli się wielkim szacunkiem. Właśnie wtedy budowano im monumentalne grobowce, zwane piramidami. Władza państwowa i religijna przenikały się nawzajem. Kapłani byli podporządkowani faraonowi. Przez cały okres stolicą było wciąż Memfis, a ich nekropolia władców znajduje się w kilku miejscowościach nieopodal stolicy.


III dynastia

piramida Dżesera

Władcy z tej dynastii rządzili Egiptem w latach 2707-2629 p.n.e. Założycielem był Sanacht, ale nie wiadomo w jaki sposób zdobył władzę, ale  prawdopodobnie przez więzy krwi z poprzednikiem (mógł być zięciem, wnukiem, albo synem Chasechemui.
    Po nim władzę przejął Dżeser. Władał w latach 2690-2670 p.n.e. Zasłynął z tego, że był pierwszym faraonem pochowanym w piramidzie (znajduje się ona w Sakkarze). Zbudował ją wezyr Inhotep, który był też architektem i lekarzem. Uważa się, że był pierwszym, znanym światu, geniuszem. W późniejszych czasach urósł do roli boga. Piramidę Dżesera zbudował przykrywając pierwotną mastabę, czterostopniową piramidą schodkową. Co do samego faraona to wprowadził to tytulatury królewskiej nowy przydomek: Złoty Horus. Był też pierwszym władcą, któremu zbudowano monumentalny posąg. Ustawiono go w serdabie (komora w piramidzie z posągiem zmarłego). Za życia poddał cały kraj sprawnej i scentralizowanej strukturze urzędniczej. Rozpoczął też systematyczną penetrację Synaju i Dolnej Nubii.

piramida łamana Snofru

   Pozostali władcy dynastii niczym specjalnym się nie charakteryzowali. Nie ma też pewności ilu ich tak naprawdę było, jak długo panowali i gdzie zostali pochowani (ich grobowce mogą też być w Sakkarze, lub innych miejsc nekropolii memfickiej).


IV dynastia
Władcy z tej dynastii rządzili Egiptem w latach 2629-2504 p.n.e. Jej założycielem był Snofru, który był synem Meresanch, jednej z konkubin poprzedniego faraona Huniego. Panował w latach 2629-2604 p.n.e. Prowadził intensywne i skuteczne wyprawy do Libii, Nubii i na półwysep Synaj (bronił tam kopalń miedzi, malachitu i turkusów przez nomadami. Za swego panowania zbudował wiele świątyń, warowni, a nawet aż 4 piramidy:

• niedokończona piramida w Meidum o  nietypowym kształcie,
• jedyna piramida łamana w Dahszur (ze 102 m wys. jest czwartą piramidą pod względem wysokości),
• piamida w Seila,
• Czerwona Piramida w Dahszur, gdzie Snofru został pochowany (jest pierwszą piramidą w kształcie ostrosłupa i z 109,5 m wys. jest trzecią pod względem wysokości).

   Kolejnym władcą był Cheops, który panował w latach 2604-2581 p.n.e.  Został on pochowany w Wielkiej Piramidzie w Gizie, która jest najwyższą budowlą tego typu (ma 138,75 m wys.). Została przez starożytnych Greków uznana za jeden z Siedmiu Cudów Świata.

piramidy w Gizie; od lewej:
Mykerinosa, Chefrena i Cheopsa

    Po Cheopsie władzę przejął jego syn Dźedefre. Był przez rodzinę oskarżony o zamordowanie swego starszego brata i bezprawne przejęcie władzy. Dlatego swą nekropolię wybudował w Abu Roasz. Jako pierwszy przyjął tytuł Sa-Ra (co znaczy Syn Re).
   Po nim władzę przejął jego brat Chefren, który panował w latach 2572-2546 p.n.e. Jego panowanie określa się jako szczyt potęgi Starego Państwa. Zdobył Nubię i nawiązał kontakty z miastami w Syrii i Libanie. Jego piramida jest drugą co do wielkości i ma wys. 136 m.i mieści się w Gizie. Grobowca "strzeże" słynny Wielki Sfinks. Nie ma pewnych informacji co do kolejnych władców z tej dynastii, poza Mykerinosem, który panował w latach 2539-2511 p.n.e. Znany jest z wielu posągów, odkrytych w obrębie  kompleksu grobowego w Gizie.


V dynastia

piramidy w Abusir; od lewej;
Sahure, Niuserrei Neferirkare

Władcy tej dynastii panowali w Egipcie w latach 2504-2347 p.n.e. Założycielem dynastii był Userkaf. Nie wiadomo w jaki sposób zdobył władzę. Najprawdopodobniej został wyniesiony na tron w wyniku buntu robotników, budujących piramidy. Poparcia udzielili mu kapłani boga Re z Heliopolis, dzięki czemu ich władza religijna, ale też i polityczna znacznie wzrosła. Sam władca bardziej przykładał się do budowy świątyń, niż własnego grobowca. Został pochowany w Sakarze. Jego piramida, podobnie jak innych władców V dynastii, została zbudowana niestarannie i z kiepskiego materiału i ostały się tylko resztki.

      Następcą Userkafa był jego brat Sahure, który panował w latach 2496-2483 p.n.e. Doprowadził on na krótko do zrównoważenia gospodarki państwa. Prowadził wyprawy wojenne na Synaj, do Libii i Nubii. Prowadził handel, w tym morski, z miastami Bliskiego Wschodu. Zgodnie z tradycją dynastii zbudował świątynię boga Re. Jako pierwszy został pochowany w Abusir. Za kolejnych władców coraz bardziej uwidaczniała się rosnąca władza nomarchów (urzędników odpowiedzialnego za jednostkę administracyjną, zwaną nomą). Za tym szła powolny spadek władzy centralnej.

     Faraon Dżedkare (panował w latach 2405-2367 p.n.e.) zerwał z doktryną solarną i nie zbudował świątyni solarnej. Po nim władał Unis, który najprawdopodobniej pochodził z libijskiego rodu. Nie wiadomo jak zdobył władzę. W jego piramidzie w Sakkarze po raz pierwszy pojawiły słynne Teksty Piramid (teksty religijne związane z kultem zmarłych, napisane na ścianach piramid).


VI dynastia
Panowała ona w latach 2347-2216 p.n.e. Jej rządy charakteryzują się powolnym spadkiem władzy królewskiej. Urząd nomarchy stał się dziedziczny, co w praktyce uniezależniło tych urzędników od władzy centralnej. Dzięki zwolnieniu z podatków, zwiększyły się ich majątki. Zaczęli sobie oni sami wznosić grobowce, w formie mastab. Nekropolią władców była Sakkara. Pochowani byli w nietrwałych piramidach, opatrzonych Tekstami Piramid.
   Założycielem dynastii był Teti. Panował w latach 2347-2337 p.n.e. Nie wiadomo jak zdobył władzę. By ją uprawomocnić, ożenił się z córką Unisa. Zwolnił też z podatków kapłanów i świątynie Ozyrysa w Abydos.

   Faraon Pepi I panował w latach 2335-2285 p.n.e. Przez cały czas jego panowania widać napięcia wewnętrzne. Ich wyrazem były dwa nieudane spiski przeciw władcy. Po tym chciał związać się bliżej z możnymi z Górnego Egiptu. Dlatego ożenił się z córkami lokalnego możnowładcy. Rozdawał też zaszczyty, dobra itp., co miało demoralizujący na nich wpływ. Budował też wiele świątyń.

      Pepi II panował w latach 2279-2219 p.n.e., a więc bardzo długo. Przez ten czas nomarchowie znacząco urośli w siłę i doprowadzili do anarchii. Faraon tworzył nowe urzędy, by zaspokoić ambicje jak największej liczby możnowładców. Ustanowił też dwóch wezyrów; jeden odpowiadał za Dolny, a drugi za Dolny Egipt.
   Ostatnim władcą VI dynastii i całego Starego Państwa była Nitokris, pierwsza kobieta panująca na tronie egipskim. Upadek państwa został spowodowany przez bunt ludności (nałożono na nią duże podatki w czasie zmian klimatycznych i serii niskich wylewów Nilu) przeciw możnym i uniezależnienie się księstw dzielnicowych. Dwór królewski mocno zbiedniał i nie mógł skutecznie walczyć o swą pozycję.