Paleolit późny

Paleolit późny (od ok. 16 tys. lat do ok. 10 tys. lat temu.)

 W czasie trwania paleolitu późnego kończyło się ostatnie zlodowacenie, a tym samym cały plejstocen, czyli 11,7 tys. lat temu. Przez cały ten czas klimat na Ziemi się ocieplał. Wraz z cofaniem się lodowca, ludzie zaczęli migrować na północ, wraz za stadami reniferów i wołów piżmowych.
    Ludzie w tym czasie wytworzyli różne kultury, które często dosyć szybko zanikały. Najważniejszymi są:
kultura magdaleńska i hamburska. Ta pierwsza, charakterystyczna jest dla ludów Europy Zachodniej i Środkowej. Nazwa pochodzi od miejscowości La Madeleine, w departamencie Dordogne we Francji.
Kultura magdaleńska charakteryzowała się dość wyrafinowaną produkcją narzędzi krzemiennych i kościanych.  Z tego okresu pochodzi na przykład igła kościana z uszkiem. Do kultury magdaleńskiej zaliczają się również, odkryte w jaskiniach, gł. we Francji i Hiszpanii, monumentalne malarstwo jaskiniowe. Najsłynniejsze są w jaskiniach: Altamira, Lascaux, Font-de-Gaume.
Z kolei kultura hamburska jest to kultura archeologiczna, która ok. 12 tys. lat temu, jako pierwsza wkroczyła na tereny Niżu Środkowoeuropejskiego. Jej przedstawiciele prowadzili polowania m.in. na renifery przy użyciu łuku. Do narzędzi kamiennych charakterystycznych dla tej kultury zaliczamy ostrza z zadziorami, które służyły jako groty strzał i oszczepów oraz przekłuwacze asymetryczne do obróbki kości i rogu.
   Ludzie kolonizowali kolejne części świata. Ok. 15 tys. lat temu człowiek przeszedł przez suchą wtedy Cieśninę Beringa z Azji na Alaskę. Później w lodowcu pojawił się tunel, przez który Praindianie przeszli zasiedlili Amerykę Północną. do Patagonii na samym południu Ameryki Południowej pierwsi ludzie dotarli ok. 11 tys. lat temu.

Paleolit górny

Paleolit górny (ok. 40 tys. - ok. 16 tys. lat temu)

paleolityczna Wenus

Jest to trzeci etap paleolitu. Przez cały ten okres trwało zlodowacenie północnopolskie. Na Ziemi żyły już najprawdopodobniej tylko dwa gatunki ludzi: neandertalczyk i człowiek rozumny.  Ten drugi zaczął kolonizować nowe kontynenty, w tym Europę, gdzie już wcześniej zamieszkał neandertalczyk. Pierwsi Europejczycy z naszego gatunku nazywa się kromaniończykami,  gdyż poraz  pierwszy odkryto jego szczątki w Abri de Cro-Magnon we Francji.
    Znaleziska wykazują, że kromaniończycy jako pierwsi wykonywali przedmioty ozdobne, m.in. figurki kobiece znane dziś pod określeniem paleolitycznej Wenus (posążki przedstawiające kobiety bez rąk, za to z wydatnymi piersiami, udami i brzuchem; przypuszcza się, że miały one coś wspólnego z kultem płodności). Wypalali również z gliny figurki terakotowe oraz słynne malarstwo jaskiniowe.  Są to początki sztuki. Kromaniończyk grzebał zmarłych i odprawiał nabożeństwa pogrzebowe i magiczne oraz pierwszy tworzył trwałe domostwa, w postaci szałasów lub ziemianek (dotyczy to ludzi żyjących na otwartych powierzchniach; często za mieszkania służyły też jaskinie). Tworzył on coraz bardziej skomplikowane narzędzia kamienne, ale również robione z kości, a także rozpoczęto stosowanie wyszukanych strategii myśliwskich, np. zaczęto stosować łuki. Człowiek w tym czasie wykształcił kilkadziesiąt lokalnych kultur, co oznaczało powstanie zaczątków narodowości.
    24,5 tys. lat temu wymarli neandertalczycy, mimo że byli lepiej biologicznie przystosowani do życia w zimnym klimacie, niż kromiańczycy. Jednak nasi przodkowie górowali intelektem i pomysłowościom nad swoimi kuzynami i nauczyli się żyć w trudnych warunkach. Nie wiadomo jak wymarli neandertalczycy. Naukowcy wciąż się spierają, czy człowiek rozumny wytępił neandertalczyków, czy doszło do krzyżowania się obydwu gatunków i w efekcie zniknięcia cech charakterystycznych dla tego gatunku. Nie wiadomo jednak czy obydwa gatunki w ogóle mogły się krzyżować. Moim osobistym zdaniem, nie popartego, żadnymi badaniami, obie teorie są prawdziwe.
    Z ważniejszych osiągnięć Homo sapiens w tym czasie jest kolonizacja Australii (40 tys. lat temu), Dalekiego Wschodu i Azji Środkowej (35 tys. lat temu) oraz Wysp Salomona (28 tys. lat temu). Człowiek dotarł aż do dzisiejszej Cieśniny Beringa. Szacuje się, że 17 tys. lat temu człowiek oswoił wilka (Canis lupus), co później wpłynęła na powstanie psa domowego (Canis familiaris). Nie jest pewne, gdzie po raz pierwszy do tego doszło. Są hipotezy, że na Bliskim, albo Dalekim Wschodzie. Między człowiekiem a wilkiem doszło do symbiozy. Wilk dostawał odpadki żywieniowe, a w zamian ostrzegał człowieka przed zbliżającym się niebezpieczeństwem.

Paleolit środkowy

Paleolit środkowy (350 tys. - 40 tys. lat temu)

 Jest to epoka w historii człowieka w której ludzie rozpoczęli uprawiać obrzędy religijne np. chowanie zmarłych i udoskonalili jeszcze bardziej techniki obróbki kamieni, np. zaczęto stosować kamienne groty do oszczepów, co zwiększyło efektywność łowów i przyczyniło się do porzucenia padlinożernego trybu życia. Ludzie też używać kości do budowy grotów i harpunów, dzięki którym polowali nawet na duże ryby. Przy łowach ludzie robili selekcję gatunkową i wiekową. Wybierali osobniki młodsze. Często korzystali z ukształtowania terenu np. przepędzali stada zwierząt w kierunku przepaści.
    W środkowym paleolicie mamy do czynienia z początkami organizacji prac ludzkich. Każda osada miała kilka stref np.:

• strefa obróbki kamieni
• miejsce składowania odpadów, czyli śmietnik
• centralny plac przy którym były umieszczone szałasy mieszkalne.

     Nadal istniało kilka gatunków ludzkich. Jednak najbardziej znane są dwa. Jednym z nich jest neandertalczyk (Homo  neanderthalensis). Część naukowców uważa, że był to podgatunek człowieka rozumnego i jego naukowa nazwa brzmi Homo sapiens neanderthalensis. Żył on od ok. 400 tys. do 24,5 tys. lat temu w Europie i na Bliskim Wschodzie. Nazwa pochodzi od doliny Neandertal we wschodnich Niemczech, gdzie w 1856r. odkryto jeden z pierwszych szkieletów tego gatunku. Wywodzi się on najprawdopodobniej od form człowieka wyprostowanego, żyjących na Bliskim Wschodzie, lub od gatunku pośredniego. Mieli ok. 155-165cm. wzrostu Prawdopodobnie posługiwali się mową. Miał krępe i mocne ciało i stosunkowo krótkie kończyny. Żył w czasach dużej zmienności temperatur. Pojawił się w przerwie między zlodowaceniami, czyli w interglacjale. 300 tys. lat temu pojawiło się zlodowacenie środkowopolskie (skończyło się 130 tys. lat temu) i neandertalczyk musiał przystosować się do niskich temperatur. Najprawdopodobniej wtedy zaczęli nosić odzież w celu ochrony przed zimnem i dzięki temu mogli przetrwać cały okres zlodowacenia (które skończyło się 130 tys. lat temu). 300 tys. lat temu Neandertalczyk rozwinął kulturę mustierską. Jej nazwa pochodzi od Le Moustier, miejscowości we Francji. Ludzie zaczęli używać bardziej skomplikowane narzędzia jak np. grzebienie, czy narzędzia zębate.
    Neandertalczycy posiadali w czaszce kość gnykową, niezbędną do wydawania artykułowanych dźwięków, czyli do mówienia. Posiadali oni też umiejętność abstrakcyjnego myślenia. Dowodem są na to, odkryte w jaskini Morin w Hiszpanii, kości i kamienie zaopatrzone w nacięcia w symetryczne wzory. Kolejnym dowodem są odnalezione pochówki. Groby to jamy o kształcie zbliżonym do prostokąta lub owalne. Ciało chowane było w pozycji wyprostowanej lub skulonej.

     250 tys. lat temu w Afryce pojawił się człowiek rozumny (Homo sapiens). Wywodzi się on najprawdopodobniej od form człowieka wyprostowanego, żyjących na Czarnym Kontynencie, lub od gatunku pośredniego. Już 90 tys. lat temu pierwsi przedstawiciele człowieka rozumnego opuścili Afrykę i wyruszyli na podbój Bliskiego Wschodu. Potem zaczęli kierować się na wschód i 75 tys. lat temu dotarli do Azji Południowo-Wschodniej. Do Europy dotarł dopiero 40 tys. lat temu. Czemu tak późno, skoro Europa jest bliżej?
115 tys do 11,7 tys. lat temu trwało ostatnie zlodowacenie, zwane północnopolskim. Północ Europy była pod lądolodem, a na południu była tundra, zamieszkana przez neandertalczyków.  Człowiek rozumny potrzebował dużo czasu, by nauczyć się żyć w klimacie zdecydowanie chłodniejszego niż jaki miał w Afryce.
Mniej więcej w tym samym czasie, co do Europy, człowiek rozumny dotarł do Australii i Nowej Gwinei (wtedy tworzyły jedną wyspę). Popłynęli tam z Jawy na łodziach. Nie spotkali tam żadnych innych form ludzkich i skolonizowali wyspę.

Paleolit dolny

Paleolit, jak napisałem w poprzednim blogu jest to starsza epoka kamienia. Nie ma zgody co do tego, kiedy się ona zaczyna. Dla jednych naukowców rozpoczyna się ona wraz z pojawieniem się pierwszych narzędzi, stosowanych przez hominidów (ok. 2,5 mln lat temu). Dla innych z kolei, jest to pojawienie się pierwszego człowieka. Jeszcze inni twierdzą, że za początek paleolitu uznaje się pojawienie się na Ziemi tzw. archaicznego Homo sapiens (ok. 450 tys. lat temu). Jak widać, nie tylko politycy lubią się kłócić.
   Jak już pisałem, paleolit podzielono na 4 części.

Paleolit dolny (ok. 2,5 mln lat - 350 tys. lat temu)

choppery

    Jest to okres pojawiania się pierwszych form ludzkich i charakteryzuje się rozwojem społeczności ludzkiej. Najpierw australopiteki, a później wywodzący się od nich ludzie, zaczynają wytwarzać narzędzia otoczakowe. Były to najbardziej pierwotne narzędzia kamienne. Wykonywano je w ten sposób, że ciężkim kamieniem walono w otoczaka, tak by uzyskać płaską powierzchnię.
     Pojawienie się narzędzi otoczakowych jest też początkiem kultury olduwajskiej. (Nazwa pochodzi od wąwozu Olduvai w Tanzanii, gdzie odkryto takiego rodzaju narzędzia przy ludzkich kościach). Trwała ona od początku paleolitu do 1,2 mln lat temu. Cechy charakterystyczne dla tej kultury:

• pierwsze hominidy żywiły się m.in. owocami, małą zwierzyną i padliną; w poszukiwaniu jedzenia ciągle koczowały i zamieszkiwały gł. tereny nad rzekami i jeziorami ze względu na bliskość wody pitnej i lepsza ochrona przed drapieżnikami, grupie przewodniczył najsilniejszy lub najinteligentniejszy osobnik;
• najpierw australopiteki, a niedługo później pierwsi ludzie z gatunku człowiek zręczny (Homo habilis) zaczęli używając prostych narzędzi otoczakowych, gł. do rozcinania skóry padliny;
• wraz z coraz większym udziałem mięsa w diecie, nastąpił podział obowiązków: mężczyźni szukali mięsa, a kobiety szukały owoców, zajmowały się dziećmi i przyrządzaniem posiłków. (niewiele się zmieniło).

      Człowiek zręczny żył w Afryce 2,5 mln -1,5 mln lat temu równolegle z australopitekami. Był wysokości 110 do 130 cm., a ważył ok. 45 kg. Miał rozbudowaną żuchwę,  drobne zęby i niskie czoło. Był to najprawdopodobniej pierwszy gatunek człowieka. Od australopiteków różnił się tym, że:

• większa pojemność puszki mózgowej
• mniejsze siekacze i kły, niewystające poza linię innych zębów
• brak na stopach kciuków (dzięki temu człowiek jest lepiej przystosowany do chodzenia na tylnych kończynach niż inne hominidy, ale nie jest przystosowany do życia na drzewach)
• większy udział w diecie pokarmu mięsnego (doprowadziło to do rozwoju ludzi - musieli stworzyć narzędzia)

Plastyczna rekonstrukcja
pitekantropa w muzeum w Herne

     Innym gatunkiem człowieka był człowiek wyprostowany (Homo erectus), zwany pitekantropem. Żył on od 1,8 mln lat do 200 tys. lat temu. Pojawił się w Afryce. Nie wiadomo, czy jest bezpośrednim przodkiem Homo habilis, gdyż powstało wiele innych gatunków człowieka, których kości znaleziono tylko w jednym miejscu. Był wysokości ok. 160 cm, miał pochylone czoło, niską puszkę mózgową i (na co wskazuje nazwa) chodził w pozycji całkowicie wyprostowanej. Prawdopodobnie był pierwszym gatunkiem człowieka, który opuścił Afrykę i wyemigrował do Europy i Azji ok. 1 mln lat temu. W tym czasie trwało zlodowacenie  podlaskie (1,2 mln lat do 950 tys. lat temu), a później było zlodowacenie południowopolskie (730 tys. do 430 tys. lat temu).  Z tego powodu człowiek wyprostowany nie był w stanie skolonizować północnych rejonów. Pitekantropy z różnych części świata się trochę różniły. Dlatego część naukowców dzieli go na kilka gatunków. Większość z nich uważa je tylko za odmiany jednego gatunku, tak jak jest to u nas. W Afryce wymarł ok. 900 tys. lat temu, w kontynentalnej Azji ok. 600 tys. lat temu, a najdłużej utrzymał się na Jawie. Zastąpiło go wiele innych gatunków człowieka (lub podgatunków człowieka rozumnego), które określa się nazwą archaicznego Homo sapiens. Najsłynniejszymi są neandertalczyk, który pojawił się na Bliskim Wschodzie 400 tys. lat temu oraz człowiek rozumny. Ten ostatni pojawił się w Afryce dopiero w środkowym paleolicie.
     Człowiek wyprostowany był twórcą kultury aszelskiej (nazwa pochodzi od Saint-Acheul we Francji). Trwała ona od 1,5 mln lat do 150 tys. lat temu. Kultura ta charakteryzowała się ze zdecydowaną zmianą jakości wyrabiania narzędzi. Zaczął wytwarzać już broń myśliwską, co spowodowało, że mógł już polować na większą zwierzynę. Używał do tego bolasów (są do dwie lub więcej kul połączonych rzemieniem; jest to broń rzucana, która ogłusza ofiarę, pęta kończyny lub dusi) oraz oszczepów.  Spowodowało to zmianę trybu życia społeczności, która oparta była o związki monogamiczne, zakaz kazirodztwa, podział obowiązków według płci i wieku. Na pewno umiał posługiwać się ogniem, który wykorzystywał gł. do pieczenia mięsa. Rozpalał go w zagłębieniach. Człowiek umiał też budować sobie szałasy.

   

Prahistoria

Na początku naszej podróży przez historią ludzkości, omówię oczywiście czasy najdawniejsze. Pierwszą epoką historyczną jest prahistoria.
No dobra, ale w jakich latach ona trwa? Ano, w czasach niepiśmiennych. Jednym słowem jest to okres, kiedy ludzie nie umieli pisać. Trwa on różnie w zależności od miejsca.
A dlaczego akurat powstanie pisma jest tak ważne, że wtedy uznaje się koniec prahistorii? Powód jest dosyć prosty. Wiedzę na temat późniejszych czasów bierzemy właśnie ze źródeł pisanych. Wiedzę o ludziach i ich życiu z czasów prahistorii, bierzemy z wykopalisk archeologicznych, czyli z kości, narzędzi i innych przedmiotów, wykopanych gdzieś w ziemi, czy znalezionych w jaskiniach.

    Zapewne większość z was słyszała o prehistorii, a nie o prahistorii. Czym różni się prahistoria od prehistorii? Prehistoria jest to cały okres od powstania Ziemi, aż do czasów historycznych. Prahistoria jest okresem dużo krótszym i obejmuje tylko najdawniejsze czasy ludzkości.

   Trudno to sobie wyobrazić, ale prahistoria to najdłuższa epoka historyczna. Dzieli się na kilka okresów, podanych poniżej wraz z przybliżonymi datami trwania:
1. epoka kamienia:
    a) paleolit:
        - paleolit dolny (ok. 2/2,5 mln lat - ok. 120 tys. lat temu)
        - paleolit środkowy (ok. 350/300 tys. - ok. 40 tys. lat temu)
        - paleolit górny (ok. 40 tys. - ok. 14 tys. lat p.n.e.)
        - paleolit późny (ok. 14 tys. lat temu - 8 tys. lat p.n.e.)
     b) mezolit (ok. 10000 - ok. 5000 p.n.e.)
     c) neolit (ok. 9000 - ok. 3400/2000 p.n.e.)
2. epoka miedzi (ok. 6000 - ok. 3400/2000 p.n.e.)
3. epoka brązu (ok. 3400 - ok. 1200/750 p.n.e.)
4. epoka żelaza (ok. 1200 p.n.e. do starożytności)
Podobnie jak cała prahistoria, tak jej części trwają różnie, zależnie od miejsca. Jak łatwo zauważyć im starszy okres, tym jest on dłuższy. Poszczególne okresy omówię w kolejnych postach.

Wprowadzenie

Od bardzo dawna interesuję się historią. Nie mam właściwie ulubionej epoki. Interesuje mnie historia w całości. Postanowiłem podzielić się swoją wiedzą zgromadzoną przez siebie przez lata. Uprzedzam, że jestem historykiem amatorem. Nie znaczy, że gorszy jestem od specjalistów. W ambitnych planach mam chęć opisać historią ludzkości od samego początku do czasów współczesnych. Nie mam zamiaru ograniczać się do historii Polski i Europy.


Zanim zacznę omawiać historię ludzkości trzeba odpowiedzieć na parę pytań:

1. Czy cała historia została już poznana?
 Oczywiści, nie. Wiele wydarzeń nie zostało szczegółowo opisanych. Kronikarze często byli subiektywni. Wychwalali jednych ludzi, a oczerniali innych. Kroniki nie są do końca wiarygodnym źródłem informacji. O ludach niepiśmiennych dowiadujemy się tylko ze znalezionych narzędzi, broni, czy szczątków. Niestety nie mówią one wszystkiego. Wielu rzeczy trzeba się domyślać. Wnioski mogą być różne. Dlatego o czasach najdawniejszych nie mamy jednoznacznych informacji, a tylko hipotezy. Często są różne szkoły. Sam mam określone zdanie i będę się z wami nim dzielił.

2. Czy można wyróżnić epoki historyczne?
Jak najbardziej. Robi się to z przyczyn praktycznych. Dzielimy historię na kilka etapów, które rozdzielane są ważnymi wydarzeniami historycznymi. Dla różnych ludzi inne są ważne wydarzenia. Z tego też powodu bardzo często nie ma jednej daty rozpoczęcia i zakończenia danej epoki. Poza tym podział zależy też od strefy kulturowej. Inaczej historię dzielą Chińczycy, inaczej muzułmanie, a inaczej Europejczycy. My Polacy, co by nie mówić, jesteśmy Europejczykami, a więc obowiązuje nas podział europejskiej strefy kulturowej. Ja osobiście jestem za następującym podziałem:
1. prahistoria (od czasu powstania człowieka do powstania pisma)
2. starożytność (do upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego w 476r)
3. średniowiecze (do upadku Wschodniorzymskiego w 1453r)
4. nowożytność (do czasów współczesnych).

3. Jak powstał człowiek?

Jest to ważne pytanie, gdyż nie byłoby historii ludzkości, bez człowieka.

Miejsca gdzie odkryto austrolopiteki

15mln-5mln lat temu w Afryce pojawiają się przodkowie ludzi. Należeli oni do rodziny człowiekowatych (Hominidae). Zwani są też hominidami. Są to czasy powstania we wschodniej Afryce Wielkiego Rowu Tektonicznego i Wyżyny Wschodnioafrykańskiej. W wyniku wielkiej suszy zaczęły kurczyć się obszary lasów równikowych i zaczęły  powstawać sawanny z niewielkimi "wyspami lasów". Mieszkające tam małpy człekokształtne zostały oddzielone przez Rów od większych połaci lasów i w wyniku ewolucji przystosowały się do życia na terenach otwartych. Charakterystycznymi cechami hominidów są:
  - dwunożność (potrafią chodzić na dwóch tylnych kończynach)
  - duże rozmiary mózgu w stosunku do reszty ciała (oznacza to wzrost inteligencji)
  - naziemny styl życia
  - długotrwały rozwój osobniczy (bardzo długo trwa usamodzielnianie się młodych osobników).
   Do hominidów należały australopiteki. Żyły one od ok. 4,2 mln do ok. 1 mln lat temu, początkowo we wschodniej Afryce, a potem też na południu i w środku tego kontynentu. Różniły się od innych hominidów:
  - krótkimi kłami (umożliwiło to poziomy ruch szczęki, co oznaczało przewagę pokarmu roślinnego nad zwierzęcym)
  - nieprzeciwległym paluchu u stopy (ułatwiało to poruszanie się na otwartej powierzchni, ale utrudniało wspinanie się na drzewa).
Pierwsze szczątki australopiteków odkrył Raymond Dart w 1924r. w jaskini Taung w południowej Afryce. Najsłynniejszym australopitekiem jest jednak Lucy, odkryta w 1974r. w dolinie rzeki Auasz w północnej Etiopii. Jest to najbardziej kompletny szkielet australopiteka, jaki odkryto. Ma (uwaga!!) 47 kości na 207. Nie jest łatwo.

     Przez niektórych badaczy data pojawienia się australopiteków uważana jest za początek prahistorii. Dla innych jest to pojawienie się pierwszego człowieka na świecie 2,6mln lat temu w Afryce.


Zapraszam do lektury kolejnych postów.