Neolit w Afryce

Neolit w Afryce Północnej rozpoczął się ok. 6000 r.p.n.e., a skończyło ok. 3500 r.p.n.e. W środkowej części kontynentu początek neolitu datuje się na ok. 5000 r.p.n.e., a koniec na dopiero 600 r.p.n.e.  Na południe Afryki rolnictwo dotarło dopiero ok. 500 r.n.e.

Afryka Północna
W czasie neolitu klimat na północy Afryki był zdecydowanie inny niż dzisiaj. Sahara nie była pustynią, a tylko półpustynią z dużą ilością wielkich jezior (np. Jezioro Czad było aż 40-krotnie większe niż dziś). Początkowo żyły tam ludy łowiecko-zbierackie, polujące na liczną zwierzynę i łowiąc ryby za pomocą kościanych harpunów. Ludy te potrafiły wyrabiać ceramikę falistą już od ok. 7500 r.p.n.e.  Już wtedy na Saharze zdarzały się susze, które ograniczały dostęp do zwierzyny i dzikich roślin. Dlatego więc ok. 6500 r.p.n.e. na wschodniej Saharze zaczęto uprawiać sprowadzone z Bliskiego Wschodu: jęczmień, pszenicę oraz hodować kozy, owce i miejscową odmianę bydła. Niedługo potem rolnictwo zaczęto uprawiać też w dolinie Nilu. Żyzna gleba i stały dostęp do wody (poprzez coroczne wylewy), uczyniły z terenów nad Nilem najgęściej zaludnionym i najbogatszym obszarem w Afryce. Na ok. 4000 r.p.n.e. datuje się tam początek wykorzystywanie łodzi żaglowych i obróbki miedzi.
    Do 3000 r.p.n.e. z terenów dzisiejszego Egiptu rozpowszechniła się uprawa pszenicy i jęczmienia oraz hodowla bydła na resztę afrykańskiego wybrzeża Morza Śródziemnego. Na zachodniej i środkowej Saharze zaczęto od ok. 6000 r.p.n.e. uprawiać miejscowe gatunki zbóż:

• rosplenica perłowa (Pennisetum glaucum), zwana też prosem perłowym
• sorgo (Sorghum sp.)
• ryż afrykański (Oryza glaberrima)

 Poza tym zaczęto hodować tam kozy, owce i bydło. Zajmowały się tym ludy pół-koczownicze, które przepędzały swoje zwierzęta na okresowo dostępne pastwiska. Niestety powodowało to erozję gleby, a w konsekwencji pustynnienie Sahary od ok. 3500 r.p.n.e. Pasterze zostali zmuszeni przenieść się ze swymi stadami bardziej na południe. Pozostawili po sobie naskalne malowidła, ukazujący ich sposób życia.

Afryka Środkowa
Najwcześniejszym ośrodkiem rolniczym była Wyżyna Abisyńska. zaczęto tam uprawiać lokalne rośliny ok. 5000 r.p.n.e.:

• miłka abisyńska (Eragrostis abyssinica), zwana też teffem, lub trawą abisyńską
• manneczka łękowata (Eleusine coracana)
• olejarka abisyńska (Guizotia abissynica), zwane prosem murzyńskim.

     Jak już napisałem ze względu na pustynnienie Sahary hodowcy bydła, kóz i owiec zawędrowali na południe do Sahelu. W 2000 r.p.n.e. bydło zaczęto hodować w Abisynii.
     Na zachodzie Afryki rolnictwo pojawiło się ok.2750 r.p.n.e. Już wtedy rosły tam lasy deszczowe. konieczne było więc ich karczowanie i wypalanie. Uprawiano tam lokalne gatunki roślin:

• pochrzyn (Dioscorea sp.), znany też jako jams i ignam
• olejowiec gwinejski (Elaeis guineenensis), zwany też palmą oleistą
• fasolnik chiński (Vigna sinensis), jak widać nazwa myląca
• arbuz zwyczajny (Citrullus lanatum)

Uprawiano tam również ryż afrykański i hodowano bydło.

Neolit w Europie

Neolit w Europie pojawił się w latach ok. 7000-6500 r.p.n.e. Rozwój rolnictwa był długim procesem, na który złożyły się migracje gromad rolniczych i przejmowanie od nich technik uprawy roli przez mezolitycznych łowców-zbieraczy. Po raz pierwszy rolnictwo pojawiło się w Europie na Bałkanach. Najprawdopodobniej stało się to pod wpływem kontaktów z rolniczymi ludami z Bliskiego Wschodu. Stamtąd techniki rolnicze przeniesione zostały do innych części Europy:

• w Italii (ok. 6000 r.p.n.e.)
• w Europie Środkowej (ok. 5400 r.p.n.e.)
• w Europie Zachodniej (ok. 4500 r.p.n.e.)
• na Wyspach Brytyjskich i w Skandynawii (ok. 4000 r.p.n.e.).

Uprawiano rośliny i hodowano zwierzęta pochodzące z Bliskiego Wschodu, które potrafiły się przystosować do chłodniejszego klimatu europejskiego. Na Bałkanach uprawiano więc zboża i rośliny strączkowe oraz hodowano kozy, owce i bydło. Ten ostatni gatunek najprawdopodobniej udomowiono niezależnie. Gdy zagęszczenie ludności stało się za duże rolnicy bałkańscy zaczęli migrować na północ i zachód. Wybierali oni tereny nad rzekami i nie wypierali lokalnych społeczności łowców-zbieraczy. Jednak osady rolnicze szybko robiły się coraz większe i ograniczały zasoby dla ludów myśliwskich. Dlatego ci drudzy zostali zmuszeni do asymilacji z rolnikami.
     W Europie Środkowej i Północnej klimat był (i jest) dużo chłodniejszy niż na południu. Dlatego rośliny siano na wiosnę (a nie jesienią, jak ma to miejsce na południu). Większe znaczenie miała też hodowla bydła i świń, które były przystosowane do leśnego wypasu.
   Neolityczne osady w Europie były stosunkowo niewielkie i liczyły 40-60 osób. Budowano długie drewniane budynki, w których mieszkali wspólnie ludzie ze zwierzętami. Najwięcej jednak można się o tych ludziach dowiedzieć badając miejsca ich pochówków. Najczęściej chowano w pojedynczych grobach zbiorowych, które wyposażano w narzędzia kamienne, ceramikę i ozdoby. Wyposażenie poszczególnych grobów początkowo nie różniło się jakościowo i ilościowo. Sugeruje to, że społeczeństwa neolityczne były ciągle egalitarne (tzn. nie było podziału na lepszych i gorszych, bogatych i biednych itp., wszyscy byli równi). Z czasem coraz częściej widać różnice. Początki społeczeństwa hierarchicznego datuje się w Europie na ok. 5000 r.p.n.e. Niektóre zwłoki posiadały ozdoby z miedzi i złota. Oznaczało to, że były to osoby o wyższym statusie społecznym. Poza tym można się dowiedzieć, że już w epoce kamienia wykonywano narzędzia z miedzi. Były one niewiele trwalsze od tych kamiennych, ale mogły być uznawane przez elity jako dowód prestiżu. Miedź wytapiano po raz pierwszy na Bałkanach ok. 4500 r.p.n.e., a potem w Europie Środkowej ok. 3300 r.p.n.e.
    Hierarchia społeczna w Europie powstała najprawdopodobniej z konieczności zorganizowania ośrodka władzy dla ludzi zamieszkujące odległe tereny. Konieczne to było to budowy budowli megalitycznych. Takie twory były robione z olbrzymich nieobrobionych kamieni, zwanymi megalitami (wielki kamień z gr. μέγας «megas» - wielki, λίθος «lithos» - kamień). Rodzaje budowli megalitycznych w Europie:

• dolmeny (budowle złożone z trzech lub czterech pionowo ustawionych płyt i przykrytych jednym masywnym blokiem; były one częścią zbiorowych grobowców, ale mogły też pełnić funkcję znaczników zajmowanego terytorium; za tą hipotezą może świadczyć fakt, że najstarsze tego typu budowle powstały nad Atlantykiem, gdzie było największe zagęszczenie ludności)
• menhiry (pionowo wkopane w ziemię słupy kamienne (miały funkcję pomnika i często ustawione były na mogile)
• kromlechy (kręgi zbudowane z ustawionych pionowo kamieni, najczęściej wokół grobowca lub miejsca kultu; najwięcej jest ich na Wyspach Brytyjskich, w tym słynny krąg w Stonehenge; najprawdopodobniej były obserwatorium astronomicznym)

Ostatnią rzeczą wartą odnotowania jest jeszcze fakt udomowienie konia (Equus caballus) ok. 3500 r.p.n.e. na stepach Eurazji. 

Neolit na Bliskim Wschodzie

Neolit najwcześniej rozpoczął się na terenie dzisiejszego Izraela, Palestyny i Syrii ok. 9000 r.p.n.e.. Tysiąc lat później pojawił się na terenie dzisiejszego Iraku, południowej Turcji i zachodniego Iranu. To tam właśnie powstały pierwsze osady rolnicze i zapoczątkowano uprawę roślin. Epoka kończy się ok. 4000 r.p.n.e.

Nowe technologie:

• zaczęły powstawać trwałe osady; chaty budowane z, łatwych w produkcji, cegieł mułowych; jedną z takich osad było Jerycho, liczące wtedy 1500 mieszkańców; było ono opasane murem, miało stałe źródło wody; z czasem przekształciły się w miasta (ok. 5000 r.p.n.e.); w części z nich były świątynie (ozdobna fasada, stół ofiarny, ołtarz z posągiem bóstwa); najsłynniejsza świątynia była w Eridu (na południu Mezopotamii, nad Zatoką Perską).
• ok. 7000 r.p.n.e. pojawiła się ceramika; dzięki jej wielkiej użyteczności do przyrządzania i magazynowania żywności, jej użycie rozpowszechniło się w ciągu kolejnych 500 lat.
• zwiększyło się znaczenie handlu dalekosiężnego, gdyż społeczeństwa osiadłe są mniej samowystarczalne. Najczęściej sprowadzano krzemień i obsydian do wyrobu narzędzi oraz sól.
• zaczęto robić pierwsze narzędzia z miedzi ok. 7000 r.p.n.e.
• udomowienie następujących roślin:

1. jęczmień (Hordeum sp.): 8000-7000 r.p.n.e.
2. pszenica (Triticum sp.): 8000-7000 r.p.n.e.
3. len (Linum sp.): 6000 r.p.n.e.
4. groch zwyczajny (Pisum sativum): 7800 r.p.n.e.
5. soczewica jadalna (Lens culinaris): 7000 r.p.n.e.
6. daktylowiec właściwy (Phoenix dactylifera): 5000-6000 r.p.n.e
7. winorośl właściwa (Vitis vinifera): 5000 r.p.n.e. w Azji Mniejszej

• udomowienie następujących zwierząt:

1. koza domowa (Capra hircus): 7000 r.p.n.e.
2. owca domowa (Ovis aries): 6700 r.p.n.e.
3. świnia domowa (Sus scrofa f. domestica): 6500 r.p.n.e.
4. bydło domowe (Bos taurus): 6000 r.p.n.e.

• wytwarzanie ubrań lnianych i wełnianych (zamiast ze skór, jak wcześniej), żagli i koła garncarskiego (do wyrobu ceramiki)
• wprowadzenie w Mezopotamii: nawadniania (są to tereny żyzne, ale bardzo suche) i radło (narzędzie do spulchniania gleby bez jej odwracania)
• wejście w życie systemu rachunkowego na glinianych tabliczkach (zaczątki pisma).

Neolit

Neolit (ok. 8800-2000 r.  p.n.e.)


Jest to końcowy okres epoki kamienia. Charakteryzuje się on przejściem społeczności ludzkich z koczowniczego stylu życia na osiadły. Związane to było z upowszechnieniem się uprawy roślin i chowu zwierząt. Ta zmiana nazywana jest rewolucją neolityczną. Początkowo glebę uprawiano za pomocą narzędzi ręcznych. Taki sposób nazywany jest uprawą kopieniaczą. Dopiero pod koniec neolitu zaczęto stosować orkę sprzężajną. Polega ona na zastosowaniu siły pociągowej zwierząt (początkowo woły, a potem też konie) na wprawianiu w ruch narzędzi rolniczych (np. radło lub pług). Umożliwia ona bardziej wydajne wykorzystanie gleby, a tym samym zwiększenie plonów.
      Dzięki rolnictwu nastąpił nagły wzrost liczebności człowieka. Zaczęło powstawać coraz więcej trwałych osad ludzkich. Skutkowało to coraz większej profesjonalizacji życia społecznego, stworzeniem społecznej hierarchii i podziałem terytorialnym. Powodowało to z kolei kumulowanie majątków (jedni więcej inni mniej). Były też minusy tego stanu rzeczy, a mianowicie:

• epidemie (duże zagęszczenie ludzi, co ułatwia bakteriom i wirusom przenosić się między organizmami)
• klęski głodu (duża liczba ludzi była zależna od zbiorów w danym terenie; poza tym nie przemieszczali się by znaleźć jedzenie gdzie indziej)
• konflikty zbrojne (konflikty interesów dużych społeczności)

     W neolicie zaczęto rozwijać nowe technologie jak  ceramika (naczynia, figurki, garnki itp.), tkactwo, czy górnictwo krzemienia. Uprawiano też handel, w tym dalekosiężny. Dzięki niemu społeczności ludzkie, nawet z odległych terenów utrzymywały ze sobą kontakt. Doprowadziło to upowszechnienia się wśród ludzi nowych technologii np. rolnictwo zaczęto uprawiać na terenie Żyznego Półksiężyca i stamtąd rozpowszechniło się ono na innych terenach.
    Neolit różnie przebiegał w różnych częściach świata. Dlatego też w kolejnych postach omówię charakterystyczne cechy młodszej epoki kamienia dla poszczególnych części świata:

• Bliski Wschód 
• Europa 
• Afryka 
• południowa Azja 
• Chiny 

  

Mezolit

Mezolit (ok. 11000-4800 r p.n.e.)

Jest to środkowy okres epoki kamienia. Na Bliskim Wschodzie trwał on od 11000-7000 r. p.n.e., zaś w środkowej Europie od 8000-4800 r.p.n.e. Jest to początek holocenu (czyli okresu geologicznego w którym żyjemy) i cały czas trwały zmiany klimatyczne, związane z ociepleniem się klimatu (po ostatnim zlodowaceniu).

Żyzny Półksiężyc

    Okres ten cechuje stopniowe przejście z gospodarki łowiecko-zbierackiej na wytwarzającą. Cały czas podstawowym źródłem pokarmu było zbieractwo, łowiectwo i coraz częściej rybołówstwo. Ludzie zaczęli uprawiać pierwsze rośliny i hodować zwierzęta.
   Powszechnie używano już siekier, a także czółen. Zaczęto wydobycie krzemienia w kopalniach odkrywkowych. Pojawiają się też początki plecionkarstwa i tkactwa. Ludzie cały czas jednak prowadzili koczowniczy tryb życia, budując tylko okresowe osady.
    Pierwsze rolnictwo pojawiło się na terenie tzw. Żyznego Półksiężyca, znajdującego się na terenie Bliskiego Wschodu. Wytworzyły się tam kultury: natufskiej i zarzyjskiej. Ludzie z tych kultur byli łowcami-zbieraczami. Posługiwali się m.in. sierpami, pikami, harpunami, czy motykami. Ludzie zaczęli uprawiać życie osiadłe i ważnym źródłem pokarmu były dzikie zboża. Jednak ok. 10 800 do 9 500 r.p.n.e. nastąpiło krótkie ochłodzenie, zwane młodszym dryasem. Spowodowało ono na Bliskim Wschodzie suszę. Ludzie więc zaczęli uprawiać rolnictwo, by pomóc drogocennym zbożom przetrwać trudny okres. Udomowili oni też pierwsze zwierzę: psa (który wcześniej był tylko oswojony). Odkryto w Izraelu z 10 000 r.p.n.e. groby, w których prócz ludzi, pochowane były również psy. Później ok. 9000 do 8000r.p.n.e. człowiek udomowił owcę i kozę. Korzystano z ich skóry, mięsa i mleka. Ludzie coraz częściej opuszczali jaskinie, by tworzyć stałe osady. Jedną z nich było Jerycho (uważane za najstarsze istniejące miasto), znajdujące się na terenie Palestyny.
  Ogólnie mezolit to okres przejściowy między paleolitem, a neolitem.