Kultura Terramare

Kultura Terramare to archeologiczna kultura epoki brązu, występująca w północnych Włoszech w latach ok. 1500-1300 p.n.e. Tereny jej występowania były bardzo żyzne, stąd nazwa kultury (terra mare znaczy tłusta ziemia). Charakteryzuje się ona znacznym rozwojem rolnictwa. Uprawiano gł. pszenicę i hodowano świnie, kozy, owce, bydło, osły i konie.
    Wznoszono niewielkie osady obronne, otoczone wałem i rowem. Prócz znaczenia militarnego, miały one zapewne znaczenie przeciwpowodziowe. Osiedla były intensywnie zamieszkane. Ludność mieszkała w czworobocznych budynkach.
    Naczynia były zaopatrzone w uszka, niekiedy w kształcie zwierząt. Czasami były ozdobione żłobkami, girlandami i guzami.

Huryci

Huryci to starożytny lud niewiadomego pochodzenia, przybyły na Bliski Wschód prawdopodobnie z Armenii. Niewiele o nich wiadomo. Najstarsze inskrypcje o nich pochodzą z czasów III dynastii z Ur. Z czasem Huryci zaczęli przejmować władzę w miastach-państwach. Zostały one zdobyte przez Mursilisa I, króla Hetytów. Jednak problemy wewnętrzne w Hatti, doprowadziło do uniezależnienia się Hurytów, a z czasem do stworzenia silnego państwa Mitanni (którego siłą były szybkie rydwany o kołach szprychowych). Pod koniec XIV w.p.n.e. imperium zaczęło chylić się ku upadkowi. Zniknęło z map świata w wyniku najazdu Hetytów i Asyryjczyków.
    Huryci posługiwali się językiem huryckim. Możliwe, że spokrewniony był z językami kaukaskimi. Posiadał on jednak wiele zapożyczeń zarówno z języków semickicj, jak i indoeuropejskich. Wymarł on prawdopodobnie w XII w.p.n.e., gdy Huryci zostali wchłonięci przez inne ludy.
   Byli oni mistrzami w tresurze koni. Ich umiejętności przejęły inne ludy. Przyczynili się do rozpowszechnienia się szybkich rydwanów.
   Czcili oni żywioły i personifikowali pojęcia przyrodnicze. Wierzyli w wielu bogów, którzy panowali nad konkretną częścią przyrody. Należeli do nich m.in.:

• Allani: bogini ziemi,
• Hebat: bogini nieba, płodności i piękna,
• Kumarbi: ojciec bogów, władca świata,
• Kuszuh: bóg księżyca,
• Szauszka: bogini wojny i miłości,
• Szimigi: bóg słońca,
• Teszub: bóg zjawisk atmosferycznych.

Aby uzyskać przychylność bogów składano im ofiary, według ściśle określonego rytuału. Zawsze temu towarzyszyły libacje. Wierzono, że bogowie sygnalizują nadchodzące wydarzenia za pomocą wróżb. Dlatego wróżbici cieszyli się ogromną popularnością. Wyspecjalizowali się oni gł. we wróżeniu z zachowań ptaków. 

   Chowano zmarłych poza granicami osad. Zostawiano im skromne dary, takie jak napoje, jedzenie, paciorki.

   

Mitanni

zasięg Mitanni

Mitanni to starożytne państwo, leżące na granicy Syrii i Mezopotamii. Jego historia jest stosunkowo słabo poznana, ze względu na ubogie źródła historyczne i archeologiczne. Rządzone było przez dynastię wywodzącą się z ludu Hurytów. Jego stolicą było Waszuganni, które do dzisiaj nie zostało zlokalizowane.

Wybrani władcy:

• Parshatar panował zapewne w latach 1450-1440 p.n.e. Zmusił do uznania swej zwierzchności przez władców wielu okolicznych miast-państw.
• Szausztatar panował w latach 1440-1410 p.n.e. Kontynuował dzieło ojca. Udało mu się najechać i zmusić do uznania swej zwierzchności Asyrię i miasta północnej Syrii. 
• Artatama I panował w latach 1410-1400 p.n.e. Poprzez ślub swej córki z faraonem Totmesem IV zawarł on sojusz z Egiptem, przeciwko Hetytom. 
• Szuttarna II panował w latach 1400-1385 p.n.e. Za jego rządów Mitanni osiągnęło szczyt swej siły i dobrobytu. Kontynuowany był sojusz z Egiptem. Udało mu się odeprzeć atak Hetytów.
• Tuszratta panował w latach 1380-1350 p.n.e. Za jego panowania, Hetyci trzykrotnie zaatakowali Mitanni i odebrali im wiele miast.

Po śmierci Tuszratty doszło do wojny domowej o tron. Wykorzystali to Hetyci i Asyryjczycy, którzy podzielili między siebie resztki Mitanni.

Nowe Państwo

Nowe Państwo to okres w historii Egiptu, trwający w latach 1549-1070 p.n.e., w którym nastąpiło apogeum znaczenia i potęgi. Musieli się z nim liczyć wszystkie państwa starożytnego Bliskiego Wschodu. W trakcie podbojów wykorzystywano technologie, sprowadzone do Egiptu przez Hyksosów. Nastąpił znaczący rozkwit kultury i sztuki. Powstało wtedy najwięcej dzieł, zwłaszcza architektonicznych, w całej historii Egiptu. Ogromne wpływy posiadali kapłani Amona z Teb.

XVIII dynastia

Tak naprawdę była przedłużeniem XVII dynastii. Panowała ona prawdopodobnie w latach 1549-1292 p.n.e.  Za jej założyciela uznaje się Ahmose (panował w latach 1549-1525 p.n.e.). Był on synem Sekenenre Tao II i młodszym bratem Kamose. Kontynuował on dzieło poprzedników. Dokończył jednoczenie Egiptu. W reorganizacji państwa oparł się na wsparciu swych rdzennych środowisk tebańskich. Okres rządów jego syna, Amenhotepa I (panował w latach 1525-1504 p.n.e.), to czas spokoju i stabilizacji. Prawdopodobnie ukończono wtedy królewską wersję księgi grobowej Amduat. Zapewne był ostatnim władcą, pochowanym w Dra Abu al-Naga. Za jego rządów wynaleziono klepsydrę. Zmarł jednak bezpotomnie i kolejnym władcą został Totmes I (panował w latach 1504-1492 p.n.e.). Należał do bocznej linii dynastii królewskiej. Poślubił Ahmes-Nefertati, siostrę i żonę swego poprzednika. W Delcie Nilu pokonał hyksoskich powstańców oraz pokonał i zniszczył nubijskie królestwo Kemra. Podbił też Palestynę i Syrię. Założył nekropolię królewską, zwaną Doliną Królów. Stworzył zarazem nową tradycję grzebalną. Od tamtej pory oddzielano grobowiec od świątyni grzebalnej i ukrywano go w skale.

Egipt za panowania Totmesa III

    Jego następcą był jego syn Totmes II. Po jego śmierci w 1479 r.p.n.e., władzę przejął jego syn Totmes III. Regencję objęła Hatszepsut, która najprawdopodobniej sprawowała faktyczną władzę w czasie panowania swego męża i brata, Totmesa II. Z czasem przyjęła tytuł faraona. Panowała aż do 1458 r.p.n.e.  Za jej czasów zbudowano mnóstwo budowli, w tym Świątynię Miliona Lat. Wysłała wyprawę do krainy Punt, leżącej prawdopodobnie na terenie dzisiejszej Erytrei i Etiopii. Totmes III (panował w latach 1479-1425 p.n.e.) należy do największych władców Egiptu. Przywrócił panowanie w Syrii. Pokonał, w bitwie pod Halab, państwo Mitanni. Zaprowadził w państwie ład i porządek, co umożliwiło rozwój rzemiosła, budownictwa i sztuki. W czasie jego nieobecności w stolicy, Tebach, wzrastała pozycja kapłanów Amona-Re. Bardzo prawdopodobne jest to, że właśnie on był biblijnym faraonem, który zginął w Morzu Czerwonym, w czasie pogoni za Izraelitami.
    Za rządów jego synów Egipt umocnił się w Palestynie i nawiązał przyjazne stosunki z Mitanni, umacniane więzami małżeńskimi. Jednak Amenhotep III (panował w latach 1388-1351 p.n.e.), zdecydował się na pokojową politykę i nie pomógł sojusznikowi przed najazdem Hetytów. Pozwolił na najazd Hetytów na Syrię, a Hebrajczyków na Palestynę. Jego następca Amenhotep IV zaniedbał politykę zagraniczną na rzecz reformy religijnej. Wprowadził a życie monoteistyczny kult Atona. Sam przyjął imię Echnaton. Przenióśł stolicę do nowo wybudowanego Achetaton.Kazał zburzyć świątynie innych bogów i odebrał im majątek. Zniszczył też struktury państwowe, co zaowocowało kryzysem państwa. Jego syn Tutenchamon (panował w latach 1333-1323 p.n.e.) przywrócił kult starych bogów. Przeniósł stolicę do Memfis. Kolejni władcy dynastii, tak naprawdę, nie byli spokrewnieni ze swymi poprzednikami.

XIX dynastia

Ramassesum

Panowała ona w Egipcie w latach 1292-1186 p.n.e. Założycielem dynastii był Ramzes I. Nie pochodził z królewskiej dynastii, a arystokratycznego rodu. Zrobił ogromną karierę i zaufanie faraona Horembeba, który ustanowił go wezyrem, a potem swym następcom. Ramzes został władcą Egiptu pod koniec swego życia. Jego następcą został syn, Seti I (panował w latach 1290-1279 p.n.e.). Z powodzeniem przywracał potęgę imperium, odzyskując prawie całą Palestynę, Syrię i Fenicję. Jego syn Ramzes II (panował w latach 1279-1213 p.n.e.) jest uważany za największego władcę Egiptu. Odnosił wielkie sukcesy militarne, ale nie udało mu  się przywrócić stanu posiadania Egiptu z czasów Totmesa III. W bitwie pod Kadesz w 1280 r.p.n.e. wojska egipskie spotkały się z hetyckimi, ale bez rozstrzygnięcia. W 1272 r.p.n.e. doszło do pokoju Egiptu z Hetytami, usankcjonowany ślubem. Za swego długiego panowania zbudował olbrzymią liczbę budowli i posągów, w tym Ramassesum, czyli zespół świątyń w Tebach. Władzę po nim objął jego syn, Merenptah (panował w latach 1213-1203 p.n.e.). Zreorganizował on armię, dzięki czemu udało mu się odeprzeć atak Libijczyków i tzw. Ludów Morza. Potem zaś stłumił powstanie w Nubii. Po jego śmierci nastąpił czas anarchii. Często tron zmieniał swego właściciela.

XX dynastia
Panowała ona w Egipcie w latach 1186-1070 p.n.e. Jej założycielem był Setnacht, który przywrócił porządek w państwie. Jego syn, Ramzes III (panował w latach 1183-1152 p.n.e.) był ostatnim wielkim władcą Egiptu. W swych działaniach starał się dorównać Ramzesowi II. Wielokrotnie walczył z najazdami  Libijczyków i Ludów Morza. Tym pierwszym faraon pozwolił zamieszkać na zachodzie Delty Nilu, ale musieli służyć w egipskiej armii. Filistynom (jedno z plemion Ludów Morza) zezwolił na osiedlenie się w Kaananie, w charakterze egipskich wasali. Ramzes III zbudował też wiele budowli, w tym pałac i świątynia grobowa w Medinet Habu. Jednak pod koniec jego panowania sytuacja ekonomiczna znacznie się pogorszyła. W tej sytuacji doszło do nieudanego spisku na faraona. Po jego śmierci władza królewska stopniowo słabła i szerzyła się korupcja. Egipt utracił wpływy i terytoria na Bliskim Wschodzie, co spowodowało znaczne uszczuplenie królewskiego skarbca, gdyż nie napływały daniny. Co jakiś czas zdarzały się najazdy Libijczyków. Rosły zaś wpływy kapłanów świątyni Amona-Re w Karnaku (część Teb). Powstała tam dziedziczna dynastia arcykapłanów. Władza faraona nad Górnym Egiptem była już tylko teoretyczna. Za panowania Ramzesa IX (panował w latach 1125-1107 p.n.e.) doszło do niskich wylewów Nilu, a w konsekwencji do głodu. Nasiliły się wtedy rabunki grobowców w Dolinie Królów. Sprawców grabieży aresztował arcykapłan Amenhotep. Ostatnim władcą Nowego Państwa był Ramzes XI, który rozpoczął panowanie w 1103 r.p.n.e. W tym czasie Amenhotep utracił władzę w Tebach i poprosił faraona o pomoc. Ten wysłał do Górnego Egiptu wicekróla Nubii, Panehsiego, który zdobył Teby i został wezyrem Górnego Egiptu. Panehsi popadł w konflikt z Amenhotepem i Ramzes XI kazał mu wrócić do Nubii. Ten jednak wypowiedział mu posłuszeństwo i ruszył na północ. Doszło do nierozstrzygniętej bitwy pod Hordi. Po złupieniu Teb, Nubijczycy wycofali się na południe. Do stolicy Górnego Egiptu, na czele królewskich wojsk, przybył Herhor, który został arcykapłanem Amona-Re. Od tego momentu nastąpiła tzw. Era Odrodzenia. Charakteryzowała się ona równowagą sprawowania władzy przez trzech dostojników: Ramzesa XI (tytularny władca Egiptu; w praktyce był bezsilny), Smedesa (faktyczny władca Dolnego Egiptu; teoretycznie wezyr) i Herhor (arcykapłan boga Amona-Re, faktyczny władca Górnego Egiptu). Był to czas dobrobytu i spokoju.

Kasyci

Kasyci to starożytny lud nieznanego pochodzenia. Początkowo zamieszkiwali najprawdopodobniej góry Zagros. Później zaczęli jednak osiedlać się na terenie Mezopotamii. Kasytami byli władcy III dynastii z Babilonu.  Władzę sprawowali nad południową Mezopotamią, zwaną dzisiaj Babilonią mniej więcej w latach 1550-1155 p.n.e. Przejęli oni kulturę sumeryjsko-akadyjską. W przeciwieństwie do poprzedników władcy kasyccy nie tytułowali się królami Babilonu (czyli państwa-miasta, w którym była ich siedziba), ale Babilonii (czyli całej krainy). Była to znacząca różnica. Uwypukliło to podział Mezopotamii na Asyrię (której Kasytom nigdy nie udało się podbić) i Babilonię. W polityce wewnętrznej opierano się na współplemieńcach i rodzimej arystokracji, pozyskanej nadaniami ziemskimi.
     Kasyci posługiwali się językiem kasyckim. Jednak nie znaleziono żadnych tekstów w tym języku. W tym czasie ukształtował się literacki język babiloński z języka akadyjskiego, który uległ wpływom starobabilońskiego. W tym to też języku tworzono dzieła literackie, zarówno w Babilonii, jak i Asyrii, do końca ich istnienia. Językiem kultu cały czas był sumeryjski.

Okres średniobabiloński

Okres średniobabiloński to okres w historii dolnej Mezopotamii, trwający w latach 1595-1155 p.n.e. (późna epoka brązu). Rozpoczął się on wraz z upadkiem dynastii amoryckiej w wyniku najazdu wosk hetyckich, pod dowództwem Mursilisa I. Po wycofaniu się najeźdźców władzę w Babilonii przejęła III dynastia z Babilonu (zwana też dynastią kasycką). Królowie z tej dynastii należeli do ludu Kasytów.

Ważniejsi władcy:

• Gandasz: założyciel dynastii; był królem lub przywódcą wojskowym Kasytów;
• Kasztiliasz III: najprawdopodobniej pierwszy władca Babilonii z dynastii kasyckiej;
• Ulam-Buriasz: podbił Kraj Nadmorski;
• Kurigalzu I: jeden z wybitniejszych władców kasyckich; uśmierzył bunt w Kraju Nadmorskim, pokonał Elam i zajął Suzę; rozpoczął wiele projektów handlowych w tym nową stolicę: Dur-Kurigalzu;
• Burna-Buriasz II: panował w latach ok. 1359-1332 p.n.e.; prowadził intensywną politykę zagraniczną: m.in. ożenił swego syna Karaindasza z córką Aszura-uballita I, władcy Asyrii;
• Nazi-Bugasz: panował w 1333 r.p.n.e.; władzę przejął w wyniku rewolty; stracił ją w wyniku interwencji asyryjskiej;
• Kurigalzu II: panował w latach ok. 1332-1308 p.n.e.; osadzony został na tronie przez Aszura-uballita I, ale potem walczył przeciw niemu i przegrał; musiał potem oddać część terytoriów; dokonał jednak udanego najazdu na Elam;
• Kasztiliasz IV: panował w latach ok. 1232-1225 p.n.e.; walczył zarówno z Asyrią, jak i Elamem; musiał w końcu uznać zwierzchnictwo Asyrii;
• Adad-szuma-usur: panował w latach 1216-1187 p.n.e.; doszedł do władzy w wyniku przewrotu pałacowego; uniezależnił Babilonię od Asyrii;
• Enlil-nadin-ahi: panował w latach 1157-1155 p.n.e.; przegrał wojnę z Kutir-Nahhunte III, królem Elamu; został pojmany, a jego kraj - złupiony.